Pracownia malarstwa na szkle (Dolny Śląsk)

NOTA O DOLNOŚLĄSKIM MALARSTWIE LUDOWYM NA SZKLE

Tradycja ludowego malarstwa na szkle istniała na Dolnym Śląsku już od XVIII wieku, imponujący rozkwit tej dziedziny sztuki przypada jednak na drugą i trzecią ćwierć XIX wieku. Szczególna popularność malarstwa na szkle w tym regionie wiązała się z przynależnością miejscowej ludności do katolickiego kręgu wyznaniowego oraz z istnieniem na tym terenie licznych ośrodków pielgrzymkowych (m.in. Bardo, Stary Wielisław, Góra św. Anny czy Zlaté Hory), będących miejscem zbytu dla lokalnych dewocjonaliów i pamiątek pątniczych, w tym obrazów malowanych na szkle. W okolicy Kamiennej Góry oraz Kotliny Kłodzkiej istniało również wiele hut szkła, z których niektóre działały aż od czasów średniowiecza. Ich obecność zdecydowanie ułatwiała pozyskiwanie materiałów malarskich.
Początkowo obrazy na szkle malowały pojedyncze osoby w przydomowych warsztatach, jednak rosnące zainteresowanie tymi dziełami wpłynęło na stopniowe poszerzanie pracowni, które wkrótce stały się rodzinnymi manufakturami religijnych obrazów na szkle. Fakt ten nieuchronnie wpłynął na jakość artystyczną prac, coraz częściej powstających seryjnie, w oparciu o szablony, bez widocznej indywidualizacji.
Do wykonywania obrazów używano lokalnie produkowanego szkła taflowego oraz farb kazeinowych oraz tempery, niekiedy dodatkowo utwardzanej gumą arabską. Często nad jednym obrazem pracowało kilka osób, gdyż w manufakturach znajdowały się osoby np. specjalizujące się w ostatecznym dopracowaniem i konturowaniem elementów dzieła. Na terenie Dolnego Śląska działało kilka warsztatów malarstwa na szkle, m.in. w Lasówce, Desnie czy Javorniku. W poszczególnych ośrodkach najczęściej pracowały rodziny, przekazując swoje umiejętności kolejnym pokoleniom – jako przykład wymienić można tutaj działającą w Lasówce rodzinę Rohrbachów.
W związku z funkcją dolnośląskiego malarstwa na szkle miejscowi artyści poruszali w nim tematykę religijną – w sztuce tej dominują dewocyjne przedstawienia Jezusa, Matki Bożej i świętych, rzadziej przedstawiane były biblijne lub hagiograficzne sceny narracyjne. Dzieła z poszczególnych warsztatów dolnośląskich różnią się od siebie nieco pod względem formalnym, można jednak wyróżnić kilka cech charakterystycznych dla całego opisywanego zjawiska artystycznego: neutralne, jasne, zwykle białe tło, wyraźny kontur, oszczędność w kwestiach kompozycyjnych oraz w elementach ornamentyki florystycznej, dominanta odcieni oranżu, żółci, czerwieni i zieleni, naturalistycznie traktowane ciała postaci, które dodatkowo modelowane były miękkim światłocieniem.
Przypadający na przełom XIX i XX stulecia upadek popularności, a dalej działalności warsztatów zajmujących się malarstwem na szkle na terenie Dolnego Śląska wiązał się z upowszechnieniem się tańszych technik produkcji dewocjonaliów, przede wszystkim chromolitografii, która, produkowana w firmie Treutlera w Nowej Rudzie już od lat 60. XIX wieku, stopniowo wypierała droższe obrazy malowane na szkle.

Istnieją opracowania naukowe poruszające problematykę dolnośląskiego malarstwa ludowego na szkle. Jako pierwszy tematem tym zajął się Herbert Wolfgang Kaiser, który w latach 30. wyodrębnił trzy fazy rozwoju tego zjawiska począwszy od ostatnich dekad XVIII wieku. Na tym polu działali również badacze interesujący się działalnością tylko konkretnych warsztatów, m.in. Georg Bernatzky, a później Heidi oraz Fritz Helle, którzy badali twórczość artystów lokalnych związanych z warsztatem w Lasówce.

Wiele obrazów na szkle pochodzących z pracowni warsztatów dolnośląskich znajduje się w muzeach w Polsce i za granicą, m.in. w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Muzeum Etnograficznym we Wrocławiu, Krakowie i Warszawie, Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze, Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, Muzeum Narodowego w Pradze, Śląskiego Muzeum Krajowego w Opawie czy w Muzeum Śląskim w Görlitz. Dużo przykładów tej twórczości można odnaleźć również w prywatnych kolekcjach polskich, czeskich i niemieckich.

Wskazówki bibliograficzne:
- Bogdan Jasiński, Śląskie ludowe malarstwo na szkle, red. K. Kluczniok, Związek Śląskich Rolników w Opolu, Opole 2014.
- Malarstwo na szkle. XVIII- i  XIX-wieczne ludowe malarstwo na szkle w zbiorach Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze, oprac. H. Słomska, Jelenia Góra 2009.