WITKIEWICZ Stanisław Ignacy (WITKACY)

Decyzję o sformalizowaniu swojej działalności jako portrecisty Witkacy podjął głównie z pobudek zarobkowych, odczuwając jednocześnie rozczarowanie niedocenieniem jego dotychczasowej twórczości malarskiej. Działalność firmy określał sztywny regulamin oraz cennik odpowiedni dla wyróżnionych przez artystę typów portretowych: A, B, C, D, E i B+E. Firma zastrzegała sobie prawo do odmowy wykonania portretu, a także wykluczała możliwość krytyki ze strony klienta. Witkacy portretował na zamówienie, uwieczniał też grono swoich przyjaciół.

Oferowany portret, namalowany prawdopodobnie w 1926 roku, do tej pory interpretowany był jako wizerunek Aleksandry Korosadowicz-Ustrzyckiej. Błąd ten wynikał zapewne z niewłaściwego odczytania panieńskiego nazwiska portretowanej i tym samym opisywany był dotychczas bez uwzględnienia szerszego kontekstu – związku Stanisława Ignacego Witkiewicza z rodziną portretowanej oraz jego działalnością teatralną w Zakopanem.

Omawiana praca pojawiła się na ekspozycji pt. "Stanisław Ignacy Witkiewicz – twarze" zorganizowanej w 1985 roku przez Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem. Zatytułowana wówczas jako "Portret dziewczynki" w zapiskach sporządzonych przez ówczesną kuratorkę wystawy Martę Nodzyńską, razem z drugim, ekspresyjnym portretem tej samej osoby, funkcjonowały jako wizerunki O. Ustupskiej.

Istotnie sportretowana nastolatka to pochodząca z Zakopanego, kilkunastoletnia Aleksandra (Ola) Ustupska (1909-1986), córka Andrzeja Ustupskiego oraz Izabeli z Kruszyńskich, w przyszłości wydana za Zbigniewa Korosadowicza (1907-1983), taternika, zasłużonego w Zakopanem nauczyciela Technikum Budowlanego, twórcy nowych szlaków tatrzańskich i kierownika TOPR (Genealogia rodów zakopiańskich, t. 2, cz. 2, Zakopane 2006, s. 11, 22, 81; A. Rajwa, Kobiety w TOPR, "Tygodnik Tatrzański" 7, 2016, s. 30; J. Jańczy, Poczet ratowników tatrzańskich, Kraków 2022, s. 83, 84).

*Fotografia aktorów Teatru Formistycznego ze spektaklu "W małym dworku", 1925 rok.
Aleksandra Ustupska stoi w centrum fotografii, na prawo od postaci Widma.
Fot. za: witkacologia.eu

Dziewczyna należała do eksperymentalnego, amatorskiego zespołu Teatru Formistycznego i występowała w spektaklu Stanisława Ignacego Witkiewicza pt. "W małym dworku", którego premiera odbyła się w Zakopanem 27 sierpnia 1925 roku (J. Degler, Witkacy w teatrze międzywojennym, Warszawa 1973, s. 211-212). Udane przedstawienie opisywano w prasie, chwaląc scenariusz, dekoracje wykonane przez Rafała Malczewskiego oraz aktorów, wśród których wymieniono Olę Ustupską w roli jednej z dziewczynek (J. Brzękowski, Teatr formistyczny w Zakopanem, "Z Życia Teatru", nr 41, 1925), prawdopodobnie Amelki, która zgodnie ze scenariuszem miała być trzynastoletnią brunetką (Stanisław Ignacy Witkiewicz, W małym dworku. Sztuka w 3 aktach, 1921, s. 1 [rękopis ze zbiorów Ossolineum]). W recenzji Stanisława Albertiego w "Ilustrowanym Kurierze Codziennym" zamieszczono z kolei fotografię, na której widać młodą Olę stojącą na scenie w towarzystwie innych aktorów (S. Alberti, Teatr Formistyczny St. I. Witkiewicza w Zakopanem, "Kurier Literacko-Naukowy", nr 40, 1925). Zażyłość rodziny Ustupskich z Witkacym ujawnia także list wysłany 12 maja 1926 roku z Warszawy do Zakopanego, zaadresowany do sióstr Ustupskich (Zofii, Aleksandry i Władysławy), określanych przez artystę jako "Kochane Siostrzycki", w którym lakonicznie wspomina on o nadchodzącej premierze, co zwykło się wiązać z dwoma spektaklami ("Wariat i zakonnica" oraz "Nowe wyzwolenie") wystawianymi w Tatrze Małym w Warszawie pod koniec maja tego samego roku (Stanisław Ignacy Witkiewicz, Listy I, cz. 1, opr. T. Pawlak, Warszawa 2013, s. 1086-1092).

Zgodnie z opisem w lewym dolnym rogu przedstawienia ("T. B + E"), portret Oli Ustupskiej został wykonany w ostatnim z wymienionych w regulaminie Stanisława Ignacego Witkiewicza typie, zarezerwowanym dla portretów dziecięcych. W ich przypadku "z powodu ruchliwości dzieci czysty typ B jest przeważnie niemożliwy (…)" (Regulamin Firmy Portretowej "S. I. Witkiewicz", Warszawa 1932, § 1, pkt 7). Zgodnie z zastosowaną kategoryzacją stanowił on połączenie realistycznego typu B z rodzajem portretu oznaczanego jako "E", a więc dzieła stworzonego w "dowolnej interpretacji psychologicznej" i "według intuicji firmy". W praktyce oznaczało to większą swobodę w wykonywaniu wizerunków dzieci, których energiczność zwykle nie pozwalała na kilkugodzinne pozostawanie w bezruchu. Witkacy zachował tutaj zarezerwowany dla portretów dziecięcych obiektywny charakter, pozbawiony karykaturalnego przerysowania. Podczas malowania nie stosował też żadnych dodatkowych stymulantów, oznaczając na pracy jedynie trzydniową abstynencję od papierosów, po której zdecydował się na wypalenie trzech (NP 1,2,3 + 3P). Portret nastoletniej Oli Ustupskiej wydaje się jednak wyraźnie odmienny od innych wizerunków dziecięcych malowanych przez Witkacego. Prawdopodobnie ze względu wiek portretowanej, artysta odszedł od powszechniej praktyki przedstawienia dzieci w mocno szkicowej formie. Zrezygnował z też typowego dla tego typu portretów atrybutu, a więc umieszczonego na pierwszym planie stołu z owocami lub książką. Aleksandra została przedstawiona na jednolitym tle zakreskowanym pomarańczowym kolorem. Jej twarz prezentuje dojrzałe rysy. Artysta skupił się na oddaniu pełnej powagi mimiki oraz przenikliwego spojrzenia jej błękitnych oczu. Oranżowe tło oraz ukazany fragment czerwonej bluzki, kontrastuje z chłodnym odcieniem cery, jasnych tęczówek i czarnych, opadających na ramiona falowanych włosów, związanych w luźne kuce.

Portretując młodą Aleksandrę malarz pozostał przy ujęciu realistycznym, co zrekompensował sobie tworząc wspominany, drugi, powstały prawdopodobnie w tym samym roku, portret dziewczyny, tytułowany jako "Dusza Aleksandry" (1926) (Stanisław Ignacy Witkiewicz 1885-1939. Katalog dzieł malarskich, opr. I. Jakimowicz, Warszawa 1990, s. 91), który można interpretować jako ujęcie psychologiczne, ukazujące nie wygląd, a charakter portretowanej. Oznaczony jako "D", czyli powstały bez stosowania środków psychoaktywnych, został formalnie zbliżony do ekspresyjnych, karykaturalnie przerysowanych portretów typu C, tworzonych zwykle pod wypływem, chwiejną, fantazyjną kreską.