Blog

Przed formizmem - Młodopolski okres w twórczości Zbigniewa Pronaszki

Zapraszamy do lektury artykułu dotyczącego malarstwa Zbigniewa Pronaszki w kontekście obrazu pt. "Wędkarska przygoda".

Prezentowany obraz został wylicytowany w ramach XXXIII Aukcji Dzieł Sztuki [ZOBACZ WYNIKI]

Zbigniew Pronaszko jest jednym z najbardziej cenionych polskich malarzy awangardowych, jednak często pomija się milczeniem jego wczesny okres twórczości, który był silnie osadzony w nurcie młodopolskiego realizmu i symbolizmu.

Artysta rozpoczął studia w 1906 roku w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie początkowo kształcił się w pracowni Teodora Axentowicza. W 1907 roku malarz wyjechał do Paryża, po drodze zatrzymując się w Wiedniu i Monachium. W stolicy Francji młody twórca zapoznał się z tamtejszymi zbiorami sztuki znajdującymi się choćby w Luwrze, ale także poznał bezpośrednio dokonania impresjonistów, a także malarstwo Matisse’a i Cézanne’a.

Po powrocie do Krakowa Zbigniew Pronaszko uczęszczał do pracowni Jacka Malczewskiego, tym samym doskonaląc swój warsztat malarski w nurcie młodopolskiego realizmu. Istotnym wydarzeniem dla twórczości artysty był wyjazd w 1910 roku do Włoch, gdzie poznał sztukę dawnych mistrzów jak Giotto, Masaccio i Rafael. W 1912 roku artysta zdecydował się jednak porzucić Akademię, a w jego malarstwie zaczęły dochodzić do głosu formy czerpiące z futuryzmu i kubizmu. Wyraźną cezurą jest zainicjowanie przez Zbigniewa Pronaszkę niezależnych wystaw, które stały się punktem zapalnym do zawiązania grupy Formistów (Ekspresjonistów Polskich) - tym samym artysta skierował się w stronę antynaturalizmu i prymatu formy w dziele sztuki.

Teresa Sowińska w następujący sposób określiła przemiany w stylu artysty: "Długą drogę musiał przebyć Pronaszko, w końcu przecież adept Młodej Polski, ukształtowany w jej tradycjach i wzorach, by dojść do ideologii artystycznej tak przeciwstawnej modernistycznej koncepcji sztuki. Lata przemyśleń, doświadczeń i poszukiwań składały się na stopniowe przełamywanie świadomości artystycznej młodego twórcy, który pod koniec procesu tych radykalnych przekształceń podejmuje się roli inspiratora i spiritus movens ruchu formistycznego".
[cyt. za: T. Sowińska, Zbigniew Pronaszko, Warszawa 1984, s. 11.]

Zbigniew Pronaszko, "Autoportret na tle sadu" (ok. 1910-1912), olej, tektura, płótno, MNW
[fot. Miłosz Kargol]

Biografia Zbigniewa Pronaszki [ZOBACZ]

Sprzedana na aukcji Krakowskiego Domu Aukcyjnego praca pt. "Wędkarska przygoda" powstała właśnie w omówionym powyżej, wczesnym okresie twórczości, który przypada na lata około 1909-1912. W tym czasie malarstwo artysty znajdowało się pod silnym wpływem młodopolskich doświadczeń akademickich, a w szczególności Jacka Malczewskiego, u którego kształcił się Zbigniew Pronaszko, ale także Stanisława Wyspiańskiego, którego sztukę wówczas młody artysta szczerze podziwiał.

Do prac powstałych w tym czasie należą m.in. autoportrety ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie i Muzeum Narodowego w Warszawie, w których artysta w przepełnionych symbolicznymi treściami kompozycjach ukazał siebie w trakcie pracy twórczej. W pierwszym z autoportretów, w tle, na ścianie został ukazany niewielki zimowy pejzaż, wielokrotnie powracający we wczesnej twórczości Zbigniewa Pronaszki i stanowiący punkt wyjścia do budowania nastroju i symbolicznych znaczeń.

Wśród osadzonych w zimowym krajobrazie obrazów autorstwa Zbigniewa Pronaszki można wyróżnić dwa wątki tematyczne: pierwszy, związany z historią, jak w przypadku obrazu "Wspomnienie" (ok. 1910, Muzeum Narodowe w Krakowie), oraz drugi, ukazujący człowieka w swego rodzaju rodzajowym, etnograficznym ujęciu, jak m.in. w obrazie "Pijak" (ok. 1909, Muzeum Narodowe w Warszawie).

"Wędkarska przygoda" wpisuje się właśnie w drugi z wyżej wymienionych motywów. W przypadku tej pracy Zbigniew Pronaszko ukazał grupę dzieci zebranych wokół niewidocznego zza ich sylwetek przerębla. Pośród tych postaci fragmentarycznie dostrzegalna jest wędka, której linka jest swobodnie spuszczona, a jej koniec trzyma jedna z dziewczynek. Grupa sześciu postaci skupia się wokół siedzącej na stołku dziewczynki. Przy niej pochyla się zauważalnie starszy chłopiec, zdający się asystować, czy nadzorować cały proces połowu - na jego zaangażowanie może wskazywać leżąca na ziemi rękawiczka, którą zdjął w obawie przed jej zamoczeniem. Postaciom towarzyszy pies - niewielki kundelek w typie ratlera. Co ciekawe, to samo zwierzę jest również jednym z bohaterów w przywołanym powyżej obrazie "Pijak" (ok. 1909, Muzeum Narodowe w Warszawie).

Lot 5, Zbigniew Pronaszko, "Wędkarska przygoda", olej, płótno
[Fot: Krakowski Dom Aukcyjny^®]

Krajobraz otaczający grupę postaci jest pokryty śniegiem. W prawym górnym rogu artysta ujął niewielki fragment jeszcze niepokrytego białym puchem strumienia, nad którym został przeprowadzony drewniany most, a w jego pobliżu znajduje się pojedyncze rachityczne drzewo. Z lewej strony zaś widnieje w tle przyprószony śniegiem chochoł. Kompozycja została zbudowana w taki sposób, że pierwszoplanowa grupa dzieci wypełnia większość pola obrazowego, z kolei zimowy, oszczędny pejzaż stanowi dla nich subtelne monochromatyczne tło z zachwycającymi niuansami barwnymi. Całość kompozycji zamyka od góry wąski, błękitny pas zachmurzonego nieba.

Dzieci mają na sobie zimowe, ciepłe stroje i okrycia, uwagę przykuwają kolorowe chusty, sukienki i kamizelki ukazanych dziewczynek. Tonacja barwna, w której zostały ukazane postacie, jest jednak przy tym chłodna, dominują ciemne plamy barwne. Całość Zbigniew Pronaszko namalował za pomocą energicznych pociągnięć pędzla, dzięki czemu praca zyskała interesującą fakturę malarską.

Większość uwiecznionych postaci jest odwrócona tyłem lub bokiem do odbiorcy, w taki sposób, że nie są widoczne ich twarze. Wyjątkiem są fizjonomie dziewczynki trzymającej koniec linki oraz chłopca stojącego z prawej strony. Twarze dzieci sprawiają wrażenie przemarzniętych, na co wskazuje sino-różowy odcień cery. Dzieci mają skupiony wzrok na procesie połowu, spojrzenia zdradzają niepewność i swoiste zaciekawienie. Nastrój całej sceny jest wyjątkowo melancholijny, a przy tym tajemniczy - właściwe sedno tematu obrazu nie zostało dosłownie odkryte przed publicznością. Miejsce, które skupia uwagę przedstawionych dzieci zasłaniają sylwetki ich samych, pozostawiając wiele niedopowiedzeń i otwierając pole do analiz i wyobrażeń, co właściwie rozgrywa się na obrazie.

Mając na uwadze inne prace Zbigniewa Pronaszki z tego okresu, "Wędkarska przygoda" prawdopodobnie nie jest jedynie prostą sceną rodzajową, lecz niesie za sobą treści egzystencjalne. Artysta na tym etapie swojej twórczości poruszał tematy przemijania oraz kondycji psychicznej człowieka.

Z podobnego okresu pochodzi m.in. obraz "W sadzie" (ok. 1910-1911, Muzeum Narodowe w Warszawie), który również przedstawia grupę dzieci, z tą jednak różnicą, że w pełnym barw otoczeniu natury. Mając ten fakt na uwadze, można zauważyć pewną tendencję w budowaniu kompozycji przez artystę, który wykorzystując przedstawienia natury w różnych porach roku (m.in. "Autoportret na tle sadu" i "Autoportret w kapeluszu" ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie) wzmacniał symboliczną wymowę swoich prac.

W katalogu monograficznej wystawy artysty z 1957 roku pisano: "Zbigniew Pronaszko jest jakoby uosobieniem malarstwa polskiego ostatniego półwiecza. Wciela on historię tego malarstwa na przestrzeni pięćdziesięciu lat od czasu, gdy ze śmiercią Wyspiańskiego i Wojtkiewicza zakończył się bojowy i wielki okres Młodej Polski. Pasuje artystę do tej pomnikowej jakby roli jego twórczy, niekiedy wręcz inicjatorski udział w kształtowaniu [...] etapów w rozwoju malarstwa polskiego".
[cyt. za: Z. Kępiński, Wystawa malarstwa Zbigniewa Pronaszki, Katalog wystawy, "Zachęta" Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1957, s. 5.]

Prezentowana praca jest przykładem wczesnej sztuki Zbigniewa Pronaszki, jeszcze zanim artysta podjął awangardowe próby twórcze. Prezentuje ona młodopolski sposób budowania obrazu zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym. Należy w tym miejscu podkreślić, że wczesne obrazy Zbigniewa Pronaszki wciąż pozostają polem pełnym tajemnic i czekają na kompleksowe opracowanie merytoryczne. Obraz "Wędkarska przygoda" można zaliczyć do jednych z najbardziej interesujących prac Zbigniewa Pronaszki z tego etapu twórczości, w których doskonałe umiejętności warsztatowe łączą się z nieoczywistymi rozwiązaniami kompozycyjnymi i złożonymi możliwościami interpretacyjnymi.

ZOBACZ WYNIKI XXXIII AUKCJI DZIEŁ SZTUKI (7 XII 2023, godz. 18.30) [LINK]

Opracowanie artykułu: Miłosz Kargol, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Uzupełnienia: Zuzanna Mortka-Król, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Zdjęcia obrazu Zbigniewa Pronaszki "Wędkarska przygoda" wykorzystane w artykule: Agnieszka Stefańczyk, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Wybrana bibliografia dot. artykułu:

• Z. Kępiński, Wystawa malarstwa Zbigniewa Pronaszki, Katalog wystawy, "Zachęta" Centralne Biuro Wystaw Artystycznych, Warszawa 1957.
• Ś. Lenartowicz, Zbigniew Pronaszko, Kraków 2008.
• Polska. Siła Obrazu, red. I. Danielewicz, A. Rosales Rodríguez, Warszawa 2020.
• T. Sowińska, Zbigniew Pronaszko, Warszawa 1984.

powrót do listy wpisów