Blog

Tematy napoleońskie w twórczosci Jerzego Kossaka na przykładzie obrazu "Napoleon ze sztabem obserwujący przeprawę wojska przez Dniepr" (1929)

Zapraszamy do lektury artykułu na temat motywów i tematów napoleońskich w malarstwie Jerzego Kossaka.

Jerzy Kossak

Wielkoformatowy oraz olejny Jerzego Kossaka "Napoleon ze sztabem obserwujący przeprawę wojska przez Dniepr" (1929) to pozycja nr 22 na X Aukcji Dzieł Sztuki Krakowskiego Domu Aukcyjnego (29 VI 2021).

Jerzy Kossak (1886-1995) to ostatni wielki malarz z artystycznego rodu Kossaków. Jako kontynuator i naśladowca twórczości Juliusza i Wojciecha Kossaków tworzył sceny batalistyczne, historyczne i rodzajowe z nieodzownym motywem konia. Oprócz kompozycji odwołujących się do wojen napoleońskich, takich jak "Odwrót Napoleona spod Moskwy" (1923, kolekcja Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie), "Przeprawa przez Berezynę" (1930, obraz reprodukowany w monografii Kazimierza Olszańskiego Jerzy Kossak, Wrocław 1992, il. 109, własność prywatna), Jerzy Kossak podejmował m.in. tematykę związaną z powstaniem listopadowym i wojną polsko-bolszewicką (np. "Cud nad Wisłą" (1930), kolekcja Muzeum Diecezjalnego w Toruniu, inna wersja obrazu w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie. Wspomniany obraz był wielokrotnie reprodukowany na pocztówkach wydawanych przez Salon Malarzy Polskich w Krakowie).
Obrazy Jerzego Kossaka ukazujące żołnierzy walczących u boku Napoleona czy sceny ułańskie, podobnie zresztą jak dzieła jego dziada i ojca, z jednej strony wzbudzały romantyczne i patriotyczne uczucia Polaków oraz dodawały otuchy w trudnych czasach wojen i zaborów, z drugiej zaś zachwycały dbałością o detal i wiedzą na tematy związane z militariami - znajomością umundurowania czy uzbrojenia wojsk.

[Jerzy Kossak obok swojego obrazu "Szarża pod Grebionką", źródło fot.: Narodowe Archiwum Cyfrowe]

Tematyka związana z postacią istotnego w historii Europy przełomu XVIII i XIX wieku Napoleona Bonaparte powracała w twórczości Jerzego Kossaka wielokrotnie. Po raz pierwszy zainteresowanie artysty sylwetką cesarza Francuzów uwidoczniło się w 1910 roku, kiedy to wykonał on złożony z ośmiu obrazów cykl napoleoński. Najwięcej tego typu prac malarz stworzył w latach 1929-1939.
Prezentowane w katalogu X Aukcji Dzieł Sztuki Krakowskiego Domu Aukcyjnego wielkoformatowe dzieło pt. "Napoleon ze sztabem obserwujący przeprawę wojska przez Dniepr" pochodzi właśnie ze wspomnianego okresu. Jest to obraz olejny, malowany na płótnie o wymiarach 94,5 x 144,5 cm, sygnowany u dołu po lewej: "Jerzy Kossak. 1929".

Rzeczą pewną jest, że obraz ukazuje scenę z inwazji napoleońskiej Wielkiej Armii na Rosję w 1812 roku, a konkretnie z odwrotu spod Moskwy, zarządzonego przez cesarza 19 października – świadczy o tym przede wszystkim ukazana przez artystę pora roku. Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, który moment z historii wycofywania się wojska uwiecznił Jerzy Kossak. Publikowany w katalogu aukcyjnym tytuł pracy został oparty na tekście orzeczenia dra Jana Lankau, który określił scenę jako przedstawienie przeprawy przez Dniepr. Rzeka ta w istocie była przekraczana przez zmuszoną przez oddziały rosyjskie do powrotu tą samą drogą armię Napoleona.
Obrazy o podobnej kompozycji pojawiające się w literaturze oraz zbiorach muzealnych i prywatnych, tytułowane są jednak zwykle jako "Przeprawa przez Berezynę", która faktycznie miała miejsce w okolicach Studzianki, w ostatnich dniach listopada 1812 roku. Wydarzenie to zapisało się szczególnie mocno na kartach historii w związku z atakiem Rosji na Wielką Armię, znanym jako bitwa pod Berezyną. Walka przyniosła ogromne straty po stronie francuskiej, ale Rosjanom nie udało się ostatecznie zniszczyć wojsk Napoleona.
Ze względu na to, że obraz Jerzego Kossaka nie zawiera elementów wskazujących na konkretne miejsce czy wydarzenie, należy pozostawić tutaj swobodę interpretacji tematu: dzieło może przedstawiać zarówno przeprawę Wielkiej Armii przez Dniepr, jak i przez rzekę Berezynę – w drugim przypadku jeszcze przed atakiem wojsk rosyjskich.

Tak opisał obraz historyk sztuki dr Jan Lankau: "(...) W pośrodku obrazu widać cesarza w zielonej, futrzanej szubie, stojącego w pobliżu kopicy siana, na wyniosłości, w otoczeniu kilku oficerów, wśród których znajduje się ks. Józef Poniatowski i przyglądającemu się przeprawie swych wojsk przez most na rzece. Długi wąż ludzi i koni schodzi ze wzgórza i przesuwa się przez zaśnieżone równiny. Na prawo kilka okulbaczonych koni, prowadzonych przez żołnierzy. Niebo zachmurzone, z odblaskami łuny".

Dzieło Jerzego Kossaka jest ciekawe na tle innych obrazów o podobnej tematyce pochodzących z XIX wieku i początków XX stulecia. Aby zawęzić zakres porównawczy, skupimy się na motywie przeprawy przez Berezynę w sztuce, gdyż, jak wspomniano powyżej, również w ten sposób można próbować odczytać ukazaną w pracy scenę.

Obraz ukazuje Wielką Armię Napoleona łączącą wojska francuskie i sojusznicze, wraz z cesarzem i dowódcami (m.in. księciem Józefem Piłsudskim). Wielonarodowościowy charakter armii został zaznaczony przez artystę poprzez zróżnicowanie umundurowania żołnierzy. Na zaśnieżonym wzgórzu, tyłem do widza, w zielonym płaszczu i charakterystycznym bikornie stoi sam cesarz obserwujący przeprawę swojego wojska przez poprzecinaną gdzieniegdzie lodowymi krami rzekę. Oddziały Napoleona zwartym szykiem przekraczają wodę po drewnianym, zbudowanym zapewne przez francuskich saperów moście. Co ciekawe, Jerzy Kossak nie ujął cesarza Francuzów na pierwszym, ale na drugim planie obrazu. Z przodu znajduje się natomiast żołnierz w kasku dragońskim z trójką znakomicie – jak to zwykle w przypadku dzieł Kossaków – wystudiowanych koni.
Za Napoleonem ukazana została znowuż trójka dowódców oraz kolejne wierzchowce. Na samym przodzie grupy rozpoznać można postać księcia Józefa Poniatowskiego – wielkiego bohatera narodowego, zasłużonego żołnierza wojen napoleońskich, dowódcy V Korpusu Wielkiej Armii. Sylwetka księcia stanowi wyraźny polski akcent w obrazie, podkreśla rolę Polaków w bitwach wojsk francuskich, a jednocześnie jest elementem patriotycznym.
W pracy zachwycająca jest wręcz dbałość artysty o detal, która łączy się z malarskością energicznych pociągnięć pędzla. Jerzy Kossak oddał w kompozycji takie szczegóły jak ślady ludzi i koni na śniegu – gęstsze tam, gdzie postaci jest więcej, kry na rzece czy skłębione, różowawo-fioletowe chmury rozciągające się nad niemal bezkresną, zaśnieżoną równiną. Znakiem wszechobecnego chłodu doskwierającego zmęczonej i głodnej armii Napoleona jest charakterystyczny odcień przemarzniętych twarzy ukazanych postaci.

Namalowana przez Jerzego Kossaka scena wyróżnia się statyką kompozycji na tle innych obrazów o tej tematyce, które, dynamiczne, tłoczne i pełne dramatyzmu, zwykle ukazują moment bitwy (por. np. January Suchodolski, "Przejście przez Berezynę" (1866), w kolekcji Muzeum Narodowego w Poznaniu; Peter von Hess, "Bitwa nad Berezyną", Ermitaż, Amsterdam).
W prezentowanym obrazie Jerzego Kossaka zaobserwować można wyraźne inspiracje koncepcjami ojca artysty - Wojciecha Kossaka, związanymi z malowaną we współpracy z Julianem Fałatem panoramą "Berezyna". W zbiorach prywatnych zachowała się malowana ze szkiców projektowych do wspomnianego monumentalnego dzieła kompozycja, w której obecna jest sylwetka usytuowanego tyłem Napoleona w płaszczu i bikornie, z trójką stojących za nim dowódców. Bardzo podobna jest również postać mężczyzny na pierwszym planie. Przedstawiona w powiewającym na wietrze płaszczu i bikornie na głowie u Wojciecha Kossaka, odpowiada opisanemu wyżej żołnierzowi w kasku dragońskim u Jerzego Kossaka. Elementem powtórzonym są także kawalerzyści w czerwonych mundurach i czapach w typie kołpaków.

Pracę "Napoleon ze sztabem obserwujący przeprawę wojska przez Dniepr", namalowaną niedługo po słynnej, podobnej tematycznie i wielokrotnie kopiowanej później przez malarza "Wizji Napoleona w odwrocie spod Moskwy" (1927, kolekcja Muzeum Narodowego w Warszawie) można uznać za jedno z ciekawszych dzieł Jerzego Kossaka.

BIBLIOGRAFIA:

• Jurgała-Jureczka Joanna, Kossakowie. Biały mazur, Poznań 2018.
• Kossak Jerzy, W poszukiwaniu stylu epoki: współczesne przemiany cywilizacyjno-techniczne a nowe formy w sztuce i architekturze, Warszawa 1963.
• Krzysztofowicz-Kozakowska Stefania, Kossakowie, Wrocław 2005.
• Olszański Kazimierz, Jerzy Kossak, Wrocław 1992.

POWRÓT DO OFERTY GALERYJNEJ

powrót do listy wpisów