Blog

W 1935 roku artystka zaprezentowała swoje prace w Instytucie Propagandy Sztuki. Wystawa wzbudziła zainteresowanie publiczności, wywołała także skandal, jakim było nałożenie na obrazy sekwestru komorniczego, spowodowanego długami malarki.

Lata II wojny światowej Zofia Stryjeńska spędziła w Krakowie, razem z matką, siostrą i dziećmi. Po wojnie wyjechała do Szwajcarii. W następnych latach podróżowała między Genewą, Paryżem i Brukselą, utrzymywała się z twórczości artystycznej, tworząc m.in. portrety. W kraju jej postać odchodziła w zapomnienie, choć jej projekty były wykorzystywane do celów komercyjnych i pojawiały się na pocztówkach, bombonierkach i w kalendarzach. W 1962 roku artystka przeniosła się na stałe do Genewy.

Zofia Stryjeńska [źródło: POLONA]

Szerzej opisana biografia Zofii Stryjeńskiej dostępna na stronie [ZOBACZ]

O fenomenie twórczości Zofii Stryjeńskiej mówiło się w latach międzywojennych, podobnie zresztą jak mówi się dzisiaj - przeważnie w dwóch kontekstach, tj. poszukiwania stylu narodowego i sztuki kobiet.

Zofia Stryjeńska czerpała z kultury ludowej zarówno tematy, jak i formę artystyczną, którą charakteryzuje linearyzm, dekoracyjność oraz wielobarwność. Artystka podkreślała, że to właśnie na wsi jedynie można znaleźć barwę.

Obecnie Zofię Stryjeńską można uznać za symbol wyzwolenia i niezależności. Zajmuje ona zasłużone miejsce w gronie kobiet, które musiały zmagać się z przeciwnościami losu, ograniczeniami w dostępie do edukacji i utartymi schematami.
Nela Samotyhowa w tym kontekście pisała: [...] Barwna, krwista, zamaszysta, energiczna, żywiołowa, taneczna, słowiańska, prymityzowana, śmiała, głośna, dekoracyjna, popularna, wszystkim nam znana sztuka Zofii Stryjeńskiej jest na wskroś kobiecą. Jej temperament, zaczepność, kokieteryjna śmiałość i przesada są dezynwolturą kobiety, która potrafi sobie na wszystko pozwolić, która uważa, że jej wolno.
[Cyt. za: J. Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Warszawa 2003, s. 150.]

We wcześniejszych pracach Zofii Stryjeńskiej widoczne są ślady płynnej, secesyjnej kaligrafii. Przede wszystkim jednak najbardziej rzucającą się w oczy cechą sztuki malarki jest, jak podkreślali to często współcześni krytycy, dynamika, nieokiełznana zmysłowość, żywiołowość i witalność, mające swoje źródło w charakterze artystki. Postać Zofii Stryjeńskiej stała się w dwudziestoleciu międzywojennym ikoną sztuki, jej prace były reprodukowane i cieszyły się ogromną popularnością. W przedwojennej prasie można znaleźć następujące noty:

Wszelka dokładna analiza wartości malarstwa Stryjeńskiej jest zbyteczna – twórczość jej posiada tę jasność i urok, tę przekonywającą dziwność, czas i moc wyrazu, na jaki stać jednostki tylko prawdziwie genialne.
~ Jan Żyznowski
[Cyt. za: idem, Wystawa Zofii Stryjeńskiej w Salonie Garlińskiego, "Wiadomości Literackie", 1924, nr 6, s. 3.]

Z kolei w monograficznej publikacji poświęconej artystce tak została scharakteryzowana jej twórczość:

Zofja Stryjeńska jest przedewszystkiem polskim malarzem rzeczy polskich. [...] Tak dalece w jej talencie tkwi potrzeba wypowiadania się postaciami i zdarzeniami. Cecha wspólna sztuce ludowej, sztuce prymitywnej, sztuce dziecka. Cechę tę wykształciła w sobie artystka do rozmiarów wielkiej sztuki.
~ Jerzy Warchałowski
[Cyt. za: J. Warchałowski, Zofja Stryjeńska, Kraków 1929, s. 13.]

W 1947 roku Zofia Stryjeńska na zawsze opuściła Polskę, zaś powojenna sytuacja w Polsce i stosunek władz PRL-u do sztuki wpłynęły na powszechne zapomnienie postaci artystki na kilka dekad.

W powojennej rzeczywistości Zofia Stryjeńska zaczęła tworzyć prace na płótnie, w związku z czym nastąpiły w jej malarstwie zmiany formalne. Tematyka prac z tego okresu czerpie jednak z repertuaru motywów wykorzystywanych przez artystkę w dwudziestoleciu międzywojennym. Obrazy o tematyce związanej z życiem wsi były przez malarkę tworzone w latach 1918-1939 i po 1946 roku. Ukazywana na obrazach wieś do dziś urzeka swoją malowniczością, wielobarwnością oraz idyllicznym nastrojem.

Zofia Stryjeńska swoją twórczością starała się odciąć od rzeczywistości, która w jej mniemaniu była smutna i szara. Świat przedstawiony w jej pracach, jak sama pisała w swoich pamiętnikach, był pełen krain pasterskich o zielonym mchu, gajów mitrowych z bukolików Wergiliusza. Tam żyją sceny z waz greckich, szumią drzewa z gobelinów, złote od słońca, jedwabie wydymane wiatrem uplastyczniają postacie endymionów (cyt. za: Z. Stryjeńska, Chleb prawie że powszedni, Warszawa 1995, T. 1, s. 147).

Obraz "Prządka (Rodzinna sielanka)" w warstwie formalnej i ikonograficznej nawiązuje do prac Zofii Stryjeńskiej z lat międzywojennych. Praca jest wykonana w charakterystyczny dla artystki, dekoracyjny sposób, polegający na zestawieniu silnie zdynamizowanych postaci ze swobodnie malowanym krajobrazem.

Nadrzędnym elementem budującym ekspresję prac Zofii Stryjeńskiej jest rysunek. Poprzez wyraźny kontur artystka określała kształty i nadawała im ekspresyjny charakter. Pewna linia, obiegająca sylwetki postaci i elementy architektury, ma kaligraficzny charakter wpływający na dekoracyjność kompozycji, którą w przypadku "Prządki (Rodzinnej sielanki)" potęguje symetryczny podział pola obrazowego i zestawienie ze sobą teatralnie upozowanych grup postaci.

Ukazanie postaci w ruchu i skręconych pozach wpływa na dynamizm kompozycji. Taki sposób ujęcia postaci zapewne należy wiązać z fascynacją artystki tańcem. W trakcie pobytu w Monachium artystka poznała Aleksandra Sacharowa (popularnego na początku XX wieku tancerza i teoretyka tańca). Zainteresowanie z jednej strony głoszonymi przez tancerza poglądami na sztukę, jak i z drugiej - samą jego osobą, dało w efekcie cykl prac "Romans z życia nieznanego artysty". Nie można natomiast jednoznacznie stwierdzić, czy teorie autorstwa Scharowa oddziałały bezpośrednio na sztukę Zofii Stryjeńskiej.

W obrazie tytułowa bohaterka nawiązuje do "Prządki" z cyklu prac Zofii Stryjeńskiej pt. "Rzemiosła" (1929). Więcej podobieństw odnaleźć można jednak w bliźniaczej pracy "Prządka" (1953), która znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie. Kompozycja obu obrazów jest skupiona wokół trzech postaci przedstawionych na drewnianej werandzie. Większość różnic sprowadza się do sposobu opracowania detali, rodzaj ubioru oraz kolorystyki.

Zofia Stryjeńska, "Prządka (Rodzinna sielanka)" (lata 50.)
[Fot. Krakowski Dom Aukcyjny^®]

Zofia Stryjeńska, "Prządka" (1953), gwasz, płótno, Muzeum Narodowe w Warszawie
[Źródło: Cyfrowe MNW]

 

Najbardziej odmienny jest natomiast sposób opracowania tła. W przypadku warszawskiej pracy w tle został delikatnie zarysowany nizinny pejzaż, zaś w obrazie "Prządka (Rodzinna sielanka)" Zofia Stryjeńska umieściła za postaciami rozległy i złożony krajobraz. W prezentowanej na aukcji pracy tło jest opracowane w swoiście scenograficzny sposób. Rozległa górska dolina, pośrodku której płynie rzeka, została przez artystkę namalowana za pomocą przenikających się zieleni i lazurów. Taki sposób traktowania pejzażu jest charakterystyczny dla Zofii Stryjeńskiej i występuje w innych znanych obrazach malarki, jak np. "Dziewczyna i myśliwy" (1930-1934) ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, "Praczki" (po 1945) ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie i w pracach z teki "Na góralską nutę".

Zofia Stryjeńska, Teka "Na góralską nutę" (1929), kompozycja barwna, druk barwny, Muzeum Tatrzańskie
[Źródło: Zbiory Muzeum Tatrzańskiego]

 

Zofia Stryjeńska, "Scena góralska", gwasz, papier, Muzeum Tatrzańskie
[Źródło: Zbiory Muzeum Tatrzańskiego]

 

W tle pracy "Prządka (Rodzinna sielanka)" widoczny jest fragment kaskadowo spływającego wodospadu. Motyw ten w twórczości artystki powracał wielokrotnie i jest z kolei obecny w pracach takich jak: "Scena rodzajowa" (1930-1934) (Muzeum Narodowe w Krakowie), "Góralka z dzbanem" (kolekcja prywatna), "Zaloty huculskie" (po 1935) (kolekcja prywatna) i "Scena góralska" (Muzeum Tatrzańskie).
Podobne ikonograficzne i kompozycyjne rozwiązania są obecne również w obrazie "Szczęśliwa rodzina" (ok. 1954) (Muzeum Narodowe w Warszawie), w którym postacie kobiety i mężczyzny są ukazane w takiej samej konwencji.

W obrazie "Prządka (Rodzinna sielanka)" występuje znamienne dla twórczości Zofii Stryjeńskiej ukazanie sceny o charakterze rodzajowym w wyidealizowany sposób. Przedstawione postacie są radosne, ich stroje pełne barw, otoczenie w którym się znajdują jest pełne zieleni i jest zdominowane przez nastrój spokoju. Obraz ponadto wpisuje się w twórczość Stryjeńskiej związaną z folklorem, który utożsamiany z polskością, czerpał swobodne inspiracje z kultury ludowej.

W przedwojennej prasie w taki sposób opisano odwołania do kultury ludowej w pracach Zofii Stryjeńskiej:
Słowiańszczyzna Stryjeńskiej - to kraina czystego piękna. Życie tam wybucha, ale nie pożera, ma wszystkie barwy, wszystkie namiętności, wszystkie tradycje. [...] Sztuka Stryjeńskiej jest jak senne marzenie, lub wizja tamtego świata, tak jej postacie są lekkie i żyjące samym duchem. Ale tamten świat u niej - to nowa inkarnacja ziemskiego istnienia - lepsza, oddychająca szczęściem nieśmiertelność.
~ Jan Kleczyński
[Cyt. za: idem, Wystawa Zofii Stryjeńskiej i Henryka Kuny, "Kurier Warszawski" 1930, nr 315 (17 XII).]

Powyższy cytat w pełni oddaje charakter obrazu "Prządka (Rodzinna sielanka)", w którym wyidealizowana rzeczywistość zachwyca swoją wielobarwnością, a ukazane postacie zdają się być uwiecznione w tanecznym uniesieniu.

Twórczość Zofii Stryjeńskiej silnie wpłynęła na powszechny obraz polskiej kultury ludowej, przyczyniając się do wykreowania wizji polskości, która po dziś dzień jest bliska wielu odbiorcom sztuki.

Opracowanie artykułu: Miłosz Kargol, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Uzupełnienia: Zuzanna Mortka, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Zdjęcia obrazów wykorzystane w artykule: fot. Agnieszka Stefańczyk, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Wybrana bibliografia:

• I. Branc, Listy Zofii Stryjeńskiej (1891-1976) do Zofii i Zdzisława Jachimeckich w zbiorach Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, "Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie", rok LXIV (2019), s. 245-256.
• M. Jaglarz, Spuścizna rękopiśmienna Zofii Stryjeńskiej (1891-1976) w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, "Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej", r. LXVI, 2016, 15-21.
• J. Kleczyński, Wystawa Zofii Stryjeńskiej i Henryka Kuny, "Kurier Warszawski" 1930, nr 315 (17 XII). H. Mortkowicz - Olczakowa, Pod znakiem kłoska, Warszawa 1962.
• M. Moskalewicz, Zachwyt nad Stryjeńską, "Czas Kultury" 2, 2009, s. 118-123.
• J. Słomska, O Ludowości, [w:] Zofia Stryjeńska 1937-1976, Kraków 2008, s. 262-264.
• J. Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880–1939, Warszawa 2003.
• D. Suchocka, O sukcesie Zofii Stryjeńskiej, "Biuletyn Historii Sztuki", XLIII, 1981, s. 411-435.
• Z. Stryjeńska, Chleb prawie że powszedni, Warszawa 1995.
• J. Warchałowski, Zofja Stryjeńska, Kraków 1929.
• M. Zientara, Artystki polskie i ich sztuka w latach 1900–1939. Cz. I. Nurt narodowej sztuki dekoracyjnej, Krzysztofory 25, Kraków 2007, s. 149-170.
• J. Żyznowski, Wystawa Zofii Stryjeńskiej w Salonie Garlińskiego, "Wiadomości Literackie", 1924, nr 6, s. 3.