Blog

Jacek Malczewski - "Melodia (Portret Michaliny Janoszanki z faunami)" (1906)

Zapraszamy do lektury artykułu dotyczącego obrazu Jacka Malczewskiego pt. "Melodia (Portret Michaliny Janoszanki z faunami)".

Prezentowany obraz będzie można wylicytować w ramach XXXI Aukcji Dzieł Sztuki już 20 IX 2023 [ZOBACZ KATALOG]

Jacek Malczewski jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych artystów w polskiej historii sztuki. Jest przy tym określany jako czołowy przedstawiciel symbolizmu w polskim malarstwie. Artysta stworzył wiele dzieł, które są nasycone złożoną symboliką.

Urszula Kozakowska-Zaucha w swoich rozważaniach na temat artysty stwierdziła, że "był malarzem, który w swoim ogromnym dorobku artystycznym pozostawił dzieła o treściach krążących wokół problemów ojczyzny, życia i śmierci, rozpiętych pomiędzy romantycznymi wizjami a metafizyką; inspirował się sztuką antyku i polskim romantyzmem, stosował młodopolską symbolikę. (...) Była ta twórczość wielowątkowa, będąca świadectwem jego wielkiej fantazji oraz wrażliwości wyrafinowanego humanisty (...)".
[Cyt. za: Jacek Malczewski romantyczny, red. U. Kozakowska-Zaucha, Kraków: Muzeum Narodowe, 2022. s. 19.]

W dorobku artystycznym Jacka Malczewskiego poczesne miejsce zajmują portrety. Malarz tworzył je w oparciu o podobny schemat kompozycyjny. Centralnie ukazywał modela, za którym w tle zazwyczaj umieszczał pejzaż. Całość była uzupełniana symbolicznymi rekwizytami i scenami o charakterze mitologicznym lub fantastycznym.

Fotografia przedstawiająca Michalinę Janoszankę
[Fot. Wikimedia Commons]

Do tego typu prac należy tytułowy portret przedstawiający Michalinę Janoszankę (1884-1952) -  malarkę, pisarkę, autorkę biografii Jacka Malczewskiego i jedną z modelek artysty.

Michalina Janoszanka uczyła się rysunku u prof. Józefa Sieleckiego na Kursach im. Adriana Baranieckiego. Dodatkowo prywatnie kształciła się w zakresie malarstwa u Leona Wyczółkowskiego i Jana Stanisławskiego. Następnie studiowała w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu. Artystka w swoich obrazach podejmowała tematykę religijną, rodzajową i pejzażową. Obecnie jej prace znajdują się m.in. w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.

"Była w życiu Malczewskiego jeszcze jedna kobieta – jego powiernica, przyjaciółka, modelka – Michalina
Janoszanka, równolatka i koleżanka jego córki, Julii, a także malarka i pisarka zafascynowana
osobowością i talentem Jacka (...). Poznała go, będąc jeszcze dzieckiem, w czasie zaręczyn jej wuja Kaniewskiego z siostrą Marii Malczewskiej, a następnie wzrastała w atmosferze kultu dla artysty (...). Po rozstaniu Malczewskiego z Marią Balową Janoszanka była jego długoletnią modelką. Jej rysy mają liczne Polonie, Pytie, Nike, głowy aniołów malowane po 1914".
[Cyt. za: S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Kraków 2008.]

Prezentowany portret ukazuje Michalinę Janoszankę w otoczeniu grających na różnych instrumentach (m.in. aulosach i talerzach perkusyjnych (gr. kymabala)) czterech faunów. Pierwszy plan zajmuje popiersiowe przedstawienie kobiety ubranej w ciemną suknię i noszącej na głowie charakterystyczny kok ułożony z bujnych brązowych włosów. Głowa jest delikatnie skręcona w jej lewą stronę, z kolei lekko otwarte oczy są skierowane w dół. Przed jej lewym ramieniem zauważalna jest podniesiona, naszkicowana jedynie dłoń. Flankujące postać Michaliny Janoszanki kobiety fauny są ukazane w dynamiczny sposób, oddają tym samym nastrój granej przez nich dionizyjskiej melodii. Tło kompozycji stanowi zielona polana, za którą widnieją sylwetki drzew. Obraz, z racji wyraźnie malarskiego charakteru, jest silnie wrażeniowy w swojej formie. Twarz kobiety wraz z fantazyjnie ukształtowanymi włosami została starannie dopracowana, odcinając się poniekąd od impresyjnie namalowanego tła i postaci muzyków.

W dziele dostrzegalna jest chęć zbudowania kompozycji w sposób dekoracyjny, oparty na płynnej, secesyjnej w swoim charakterze linii. Michalina Janoszanka została ukazana w delikatnym skręcie ciała i głowy, a swobodna, dynamiczna linia falista uwidacznia się w partii włosów. Postacie grających faunów są z kolei w całości ukształtowane za pomocą szybkich, ekspresyjnych, ale jakże trafnych pociągnięć pędzla. Spokojnej i delikatnej sylwetce kobiety artysta przeciwstawił wirujące wręcz wokół niej postacie mitologicznych stworzeń.

W kontekście kobiecych portretów autorstwa Jacka Malczewskiego Adam Heydel stwierdził, że "rzadko oddaje Malczewski urok młodocianej dziewczęcej twarzyczki, częściej maluje twarze o ostrych, zdecydowanych rysach i wyrazie. Piękność tych kobiet to to, co się nazywa popularnie "beauté de diable". Jednak w pierwszej dekadzie XX wieku w twórczości artysty linia staje się płynna i kaligraficzna w swoim charakterze, a w jego malarstwie "wówczas zaznaczają się [...] pewne wpływy tego, co dzisiaj nazywamy ogólnie "Secesją"".
[Cyt. za: A. Heydel, Jacek Malczewski: człowiek i artysta, Kraków 1933, s. 177, 225.]

Michalina Janoszanka to jedna z muz Jacka Malczewskiego. Była równolatką i koleżanką córki artysty Julii i znała artystę od wczesnych lat swojego życia. Malarka w tym kontekście pisała:
"Zawsze od dzieciństwa mego traktowałam pozowanie panu Malczewskiemu jako największy zaszczyt. […] Godziny te w pracowni były zawsze dla mnie wielkim świętem. Do dziś pamiętam, jak starałam się zawsze cicho stąpać po drewnianych krętych schodach, prowadzących do pracowni na Zwierzyńcu, i jak byłam zawsze ogromnie wzruszona, wchodząc tam, choć pan Malczewski robił różne miny i żarty".
[Cyt. za: M. Janoszanka, Wielki Tercjarz. Moje wspomnienie o Jacku Malczewskim, Poznań 1936, s. 25.]

Michalina Janoszanka wielokrotnie powracała w pracach artysty, bądź jako główna bohaterka ("Melodia" z 1906 roku i "Portret" z 1916 roku), lub jako symboliczna postać towarzysząca (np. "Autoportret z Meduzą" z 1922 roku). Postać Michaliny Janoszanki, jak widać, stanowiła dla Jacka Malczewskiego inspirację przez długie lata.

W kontekście prezentowanego portretu znany jest opis i anegdotyczna historia powstania obrazu autorstwa samej Michaliny Janoszanki. W swojej książce dotyczącej Jacka Malczewskiego tak wspominała to wydarzenie:
"Na Zwierzyńcu powstał mój drugi portret - bardzo ciekawy w wyrazie. W ręce miałam trzymać szczęście z koniczyny; za mną orkiestra satyrów grających na basach, piszczałkach i talerzach. Pamiętam, jak malował to tło: stałam obok i patrzyłam. Błyskawicznymi ruchami pędzla uderzał po całym obrazie: raz dotknął jakiejś głowy to znowu nogi u innej postaci tak, że naraz powstały wszystkie postaci. Poza moją głową została jakby różowa ścieżka. Powiedział mi, że to miał być strumyk, więc się przeciągnie lazurem. Ale obraz już tak został. Raz po latach zwrócił uwagę, że ta głowa nie tak wychodzi na tem tle, i przypomniał: 'A mówiłem, że trzeba przeciągnąć: zrób to Michalino!' - 'Jakżebym też ośmieliła się dotknąć?' - zawołałam. - 'Przecież potrafisz równo pomalować na niebiesko!".
[Cyt. za: M. Janoszanka, Wielki Tercjarz. Moje wspomnienie o Jacku Malczewskim, Poznań 1936, s. 116.]

Dzięki przytoczonemu wspomnieniu dowiadujemy się, że pierwotnie w ręce postaci miała znajdować się koniczyna. Jacek Malczewski w wielu portretach dodawał przedstawienia kwiatów, które stawały się symbolicznymi atrybutami. Takie rozwiązanie zastosował w pracach takich jak reprodukowany powyżej "Hamlet polski", "Pierwiosnek" i "Autoportret w zbroi". Kwiat koniczyny pojawia się m.in. w "Autoportrecie" z 1909 roku. Roślinę można interpretować na wiele sposobów, w tym jako symbol szczęścia, siły i życia.

W 1906 roku, po gwałtownym pogorszeniu stanu zdrowia, artysta wyjechał z Marią Balową do Włoch, gdzie przebywali między innymi na Capri i w Neapolu. W późniejszym czasie eksponował swoje prace m.in. w Krakowie, Warszawie i Londynie. W tym samym roku stworzył m.in. obrazy "Ślepy faun prowadzony przez dziecko", "Satyr", "Złote jabłko" i istotny w kontekście prezentowanego dzieła "Melodia (Portret Michaliny Janoszanki z faunami)" tryptyk "Muzyka".

Jacek Malczewski, "Muzyka - tryptyk" (1906), olej, deska, Muzeum Narodowe w Warszawie
[Źródło: Cyfrowe MNW]

Jednym z głównych wątków twórczości Jacka Malczewskiego było zagadnienie sztuki i artysty. Jak zauważyła Ewa Micke-Broniarek: "w tryptyku "Muzyka" przedstawił głęboko zasłuchane postacie, mimo że skrzypek już skończył grę, zawieszając w spoczynku smyczek. W tym miejscu można przytoczyć starożytną  opowieść, którą przedstawił Platon w Fajdrosie, a która opowiada o ludziach tak pochłoniętych słuchaniem śpiewu muz, że zostali przemienieni w świerszcze".
[Cyt. za: Jacek Malczewski - Powrót, red. E. Micke-Broniarek, Warszawa 2000, s. 100.]

Tryptyk został namalowany w 1906 roku i pokazuje, że wówczas temat muzyki stanowił dla artysty ważne zagadnienie. Z analogicznym zasłuchaniem postaci mamy do czynienia w "Melodii", która powstała w tym samym roku, co kompozycja znajdująca się obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

Istotne dla wymowy kompozycji w obrazie "Melodia (Portret Michaliny Janoszanki z faunami)" są przedstawienia grających na instrumentach faunów. Urszula Kozakowska-Zaucha zanotowała, że "Malczewski do swoich prac [...] zaprosił, obok bohaterów romantycznych z literatury czy podań ludowych oraz bardziej lub mniej znanych portretowanych osobistości, całe rzesze ze świata fantazji, mitologii: harpie, faunów i satyrów [...]. Postacie te pomagały mu zarówno komentować otaczający go świat, ilustrować rozterki życiowo-artystyczne, jak i stworzyć wyróżniającą się w świecie sztuki rzeczywistość artystyczną. Wykreował w ten sposób swój własny bestiariusz, w którym istoty znane z mitologii nie tylko towarzyszyły realnym modelom, ale odgrywały również ważne, symboliczne role w ich życiu, a także pojawiały się w ich codziennym, współczesnym otoczeniu".
[Cyt. za: Jacek Malczewski romantyczny, red. U. Kozakowska-Zaucha, Kraków: Muzeum Narodowe, 2022. s. 37.]

W malarstwie Jacka Malczewskiego postacie faunów pojawiają się m.in. jako uosobienia żądz, piewcy miłosnej harmonii lub personifikacje artysty i sztuki. W swoim malarstwie artysta używał motywu fauna głównie w kontekście dotyczącym twórczości artystycznej. Kontrastował on portretowaną postać z tłumem bachantek i faunów, który można interpretować jako "rzeczywistość stwarzaną przez sztukę".

Kazimierz Wyka uważał za bezsprzeczne, że w przedstawieniach faunów towarzyszących uwiecznianym przez malarza jego współczesnym i jemu samemu "chodzi o sztukę w ogóle. O jej wieloznaczne, wykrętne, ale zawsze nadrzędne stanowisko wobec indywiduów skazanych przez los na uprawianie twórczości artystycznej". Mając na uwadze, że Michalina Janoszanka sama była artystką-malarką, umożliwia to odczytanie tej pracy na kolejnym poziomie interpretacyjnym. W tym miejscu Michalina Janoszanka staje się natchnioną artystką gotową do kolejnych działań twórczych. Bachiczna, pełna energii melodia prowadzi ją do głębokiej refleksji, być może dotyczącej poznania istoty sztuki.

Podobna sytuacja ma miejsce w obrazie "Nieznana nuta", w którym "artysta przedstawił zasłuchanego Stanisława Bryniarskiego, któremu towarzyszy grający na fletni faun. Melodia wywodząca się z dionizyjskiego mitu niejako zmusza przedstawionego człowieka do spojrzenia w głąb siebie". Idąc tym tropem znajdujący się w tle krajobraz, staje się projekcją symbolicznego "pejzażu duszy".
[Cyt. za: Jacek Malczewski - Powrót, red. E. Micke-Broniarek, Warszawa 2000, s. 70.]

Zbliżoną kompozycję do "Melodii" posiada "Portret żony" ze zbiorów wiedeńskiego Belwederu. Podobnie jak w portrecie Michaliny Janoszanki na pierwszym planie ukazano postać kobiety otoczonej przez grające na instrumentach fauny. W tle z kolei znajduje się nizinny pejzaż, a całość cechuje melancholijny nastrój. Ten typ portretu, który ukazuje zamyśloną i zasłuchaną w muzykę postać, wielokrotnie powracał w malarstwie Jacka  Malczewskiego w pierwszej dekadzie XX wieku (zob. np. "Prawo" z tryptyku "Prawo, Ojczyzna, Sztuka" i "Rycerz i muza" - obie prace powstały w 1903 roku).

Przedstawienia faunów swoją formą nasuwają skojarzenia z występującym w twórczości Jacka Malczewskiego sposobem ukazania postaci w dynamicznej kompozycji, jak ma to miejsce m.in. w "Melancholii" (1890-1894). W pracy "Błędne koło" (1895-1897) artysta ukazał w wirującym ruchu bachantki, satyrów, dziewczyny wiejskie i parobków, którzy otaczają kluczową dla całej kompozycji postać. Adam Heydel pisał, że: "obraz 'Błędne koło' skupia, jak w soczewce, ten cały wir myśli i uczuć, który kłębić się będzie około Malczewskiego aż do śmierci". Tym samym fauny w "Melodii" mogą być utożsamiane z intensywnymi emocjami, które towarzyszą portretowanej postaci.
[Cyt. za: A. Heydel, Jacek Malczewski: człowiek i artysta, Kraków 1933, s. 144.]

W twórczości Jacka Malczewskiego mitologia była nie tylko źródłem inspiracji, ale również narzędziem do eksploracji ludzkich emocji i złożonych treści egzystencjalnych. Obecność mitycznych postaci w pracach artysty wskazuje na chęć nadania kompozycjom symbolicznych znaczeń.

Jacek Malczewski łączył realistyczne przedstawienie świata z sennymi wizjami, które często osadzał w tle kompozycji. Artysta w ten sposób ukazywał wyższość fantazji i widzenia nad bezpośrednim oglądem przedmiotu. Interpretując portret Michaliny Janoszanki, mając na uwadze powyższe uwagi, można przypuszczać, że postać kobiety została ujęta w momencie zawieszenia pomiędzy dźwiękiem muzyki, a wewnętrznie skrywaną refleksją. Ten swoisty moment iluminacji jest obrazem dematerializacji rzeczywistości i symbolicznej wizji, z drugiej strony zaś obrazem wewnętrznych przeżyć.

Jacek Malczewski, "Melodia (Portret Michaliny Janoszanki z faunami)" (1906), olej, tektura
[Fot: Krakowski Dom Aukcyjny^®]

Obraz będący wizerunkiem muzy, przyjaciółki i artystki jest doskonałym przykładem tego, w jaki sposób Jacek Malczewski tworzył w pierwszej dekadzie XX wieku. "Melodia (Portret Michaliny Janoszanki z faunami)" wpisuje się w główny nurt twórczości malarza. Praca zarówno swoją kompozycją, jak i niesionymi za sobą treściami przywodzi liczne analogie. Obraz jest również interesujący z tego względu, że posiada zachowaną historię powstania, która sprawia, że praca zyskuje jeszcze więcej znaczeń i odsłania przed widzem pewne skrywane tajemnice.

Rozważania dotyczące obrazu dobrze podsumowują słowa Michaliny Janoszanki na temat Malczewskiego. Pisała ona: "Piękno formy odczuwał jako prawdziwy artysta. Kult, jaki miał dla piękna, przenosił na kobietę i stąd był dla niej pełen szacunku".
[Cyt. za: M. Janoszanka, Wielki Tercjarz. Moje wspomnienie o Jacku Malczewskim, Poznań 1936, s. 259.]

Biografia Jacka Malczewskiego [ZOBACZ]

Opracowanie artykułu: Miłosz Kargol, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Zdjęcia obrazu "Melodia (Portret Michaliny Janoszanki z faunami)" (1906) wykorzystane w artykule: fot. Agnieszka Stefańczyk, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Wybrana bibliografia:

• M. Haake, Sztuka w zaścianku. O obrazowej funkcji fauna w malarstwie Jacka Malczewskiego, "Artium Questiones" XXII , s. 125-168.
• A. Heydel, Jacek Malczewski: człowiek i artysta, Kraków 1933 (reprint 2004).
• Jacek Malczewski - Powrót, red. E. Micke-Broniarek, Warszawa 2000.
• Jacek Malczewski romantyczny, red. U. Kozakowska-Zaucha, Kraków 2022.
• M. Janoszanka, Wielki Tercjarz. Moje wspomnienie o Jacku Malczewskim, Poznań 1936.
• S. Krzysztofowicz-Kozakowska, Jacek Malczewski. Życie i twórczość, Kraków 2008.
• Moja dusza. Oblicza kobiet w twórczości Jacka Malczewskiego, red. P. Szymalak-Bugajska, Radom 2019.
• Podszepty sztuki = Whispers of art : Jacek Malczewski 1854-1929, red. B. Leszczyńska-Cyganik, Kraków 2009.

powrót do listy wpisów