Blog

Beata Sarapata - O dziwnym ogrodzie Józefa Mehoffera

Artykuł Beaty Sarapaty na temat obrazu Józefa Mehoffera "Dziwny ogród" (1903)

Beata Sarapata

Zatrzymać chwilę. O Dziwnym Ogrodzie

Motyw ogrodu od wieków inspiruje artystów w sztuce, poezji i literaturze. Już w Biblii, w Księdze Rodzaju, pojawia się ogród Eden, raj zamieszkiwany przez pierwszych ludzi – Adama i Ewę. W mitologii greckiej uroczystości Zeusa i Hery miały miejsce w ogrodzie Hesperydy, który znajdował się na zachodnim krańcu świata, a Wiszące Ogrody Semiramidy, stworzone w VII wieku p.n.e. na wznoszących się tarasach, prawie metafizyczne, znajdowały się w Babilonie. Nie można nie wspomnieć o wizerunkach pięknych ogrodów na obrazach takich artystów, jak Hieronim Bosch, Claude Monet czy Władysław Podkowiński, które zastanawiają symboliką i bogactwem wyobraźni.

Obraz Józefa Mehoffera pt. "Dziwny Ogród" zachwyca tajemniczością i ujmującym nastrojem. To na pozór realistyczne przedstawienie łączy w sobie pierwiastek tajemnicy, coś co skłania nas ku stwierdzeniu, że jest to scena w gruncie rzeczy nierzeczywista, jakby oniryczna wizja artysty. Wiele analiz, które powstały na przestrzeni lat wskazuje, że obraz ten jest osobistą afirmacją życia, wyrazem arkadyjskiego szczęścia i dobrobytu. Malarz nie przedstawia nam wszystkiego świadomie, odsłaniając przed widzem niewielki skrawek ogrodu, pomimo że wewnętrzny rytm obrazu skłania nas ku analizowaniu coraz to głębszych znaczeń dzieła.

Józef Mehoffer, "Dziwny ogród" (1903), Muzeum Narodowe w Warszawie - fragment [źródło: Cyfrowe MNW]

W górnej części obrazu pojawia się konturowo potraktowana w witrażowy sposób, dużych rozmiarów ważka, która decyduje o zmianie proporcji występujących w dziele elementów rzeczywistości. Nienaturalnych rozmiarów owad, po dziś dzień stanowi interpretacyjną zagadkę, gdyż ważka w prawie każdej części świata, symbolizuje najczęściej aktywność i zmianę. Owad ten został zaobserwowany już w wielu pogańskich kulturach jako posiadający magiczne cechy podobne do motyla, czyli zdolność do metamorfozy i transformacji. Wynika to z ich cyklów życia, ale też dlatego, że zarówno samce, jak i samice ważki zmieniają kolory w miarę starzenia się. Japończycy, których kraj zwano niegdyś Wyspą Ważek, uznawali ważkę nie tylko za symbol nieśmiertelności, ale również tajemniczości i radości. Chińczycy łączyli ją z delikatnością, w Turcji natomiast symbolizuje szczęście. W plemionach indiańskich ważka kojarzy się z szybkością i aktywnością, dla plemienia Navajo symbolizuje czystą wodę i wieczną zmianę. W innych kulturach jest kojarzona z porami roku, z późnym latem i wczesną jesienią, z zapisem mijającej chwili, jak w poezji haiku, zmiennym wszechświatem i spojrzeniem w głąb czasu.

Józef Mehoffer, "Dziwny ogród" (1903), Muzeum Narodowe w Warszawie - fragment [źródło: Cyfrowe MNW]

Józef Mehoffer
[Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe]

W swoim dzienniku, z dnia 21 lutego 1897 roku, Mehoffer zanotował, że przyświeca mu idea życia, rozkoszy, uciechy, światła i słońca. Wiele wskazuje na to, że "Dziwny Ogród" to coś więcej niż sielska scena rodzajowa o idyllicznym charakterze. Czy jesteśmy jednak w stanie w pełni zrozumieć to dzieło i popatrzeć na nie dokładnie tak, jak jego twórca? Podczas analizy obrazu, nasuwa się pytanie dlaczego jabłoń tak obrodziła w owoce, co sugerują znajdujące się po prawej stronie suche gałęzie, czy gest żony zrywającej jabłko to świadome nawiązanie do raju i czasu sprzed grzechu pierworodnego?

Czy ten obraz, to dla malarza symboliczny ogród ziemskich rozkoszy? W liście z 29 lipca 1902 roku, a więc w okresie malowania obrazu, artysta pisał do żony: Teraz jesteś dla, mnie prawie synonimem szafirowego koloru, tuląc się choć przez fale przestrzeni do ciebie – w tym kolorze się nurzam... Nasuwa się skojarzenie z magicznym kamieniem – szafirem uznawanym od wieków za symbol wierności, czystości i skromności, a jeśli chodzi o kolor błękitny z transcendencją. Obraz ten jest również jakimś wyznaniem, hołdem dla współtowarzyszki życia, która sądząc z licznych jej portretów i podobizn była, jak pisał Marcin Samlicki, natchnieniem dla artysty. William Ritter, szwajcarski krytyk zaprzyjaźniony z Mehofferem, nazwał obraz snem dnia letniego, a Zygmunt Freud przyrównał twórczość artystyczną do fantazji na jawie i przypisywał im podobną konstrukcję i znaczenie, co snu.

Józef Mehoffer w liście do Williama Rittera napisał: Chciałem stworzyć obraz radosny, odbijający sielankową aurę rodzinnych wakacji. Ogród strzeżony przez owada symbolizującego słońce i czuwającego nad rodziną artysty. To według niego miał być magiczny zakątek, osłonięty przed wszystkimi okropieństwami świata i chroniący przed niszczycielską siłą czasu. A jednak, ta arkadyjska wizja zaproponowana przez samego twórcę, nie do końca przekonuje – wyraźnie widać w kompozycji dwa odcinające się motywy, złotowłosego malca i złotordzawą ważkę, które symbolizują dwa skrajne etapy ludzkiego życia. Chłopiec dumnie niosący łodygi malw, będących zgodnie z dawną ikonografią, symbolem ambitnych dążeń – oznaczałby niewinność, ale też pełną nadziei młodość, ważka zaś, już nie tak świetlista, raczej wyblakła i ciężka – chyląca się ku kresowi, jest symbolem prze- mijania; stanowi zapowiedz nieuchronnych wydarzeń związanych z życiem, wyraża to co niewyrażalne, jest uosobieniem losu, fatum.

Józef Mehoffer, "Postać kobiety", studium do obrazu "Dziwny ogród" (1902), Muzeum Narodowe w Krakowie - fragment [źródło: Zbiory cyfrowe MNK]

Temat rozświetlonego słońcem ogrodu powracał w twórczości Józefa Mehoffera wielokrotnie, co zawsze podkreślano przy omawianiu obrazu "Dziwny Ogród". Nie sposób w tym miejscu pominąć projektu okładki do serii zeszytów zat. "Sztuka Polska Malarstwo" wydawanych od listopada 1903 do grudnia 1904 roku przez Księgarnię Altenberga we Lwowie, pod kierunkiem Feliksa Jasińskiego i Adama Cybulskiego. Projekt powstał w tym samym czasie, w którym trwały prace nad "Dziwnym Ogrodem", to jest w 1903 roku. W pierwszym wydaniu zeszytu był następujący komentarz: Każdy zeszyt zdobić będzie wspaniała okładka pomysłu prof. Józefa Mehoffera, odznaczająca się bogactwem dekoracyjnym pełnym siły i powabu... Wykonanie tedy i strona zewnętrzna naszego wydawnictwa nie tylko zupełnie dorówna, ale w niejednym względzie przewyższa tego rodzaju publikacje zagraniczne, jak angielskie "The Nations Pictures" lub niemieckie "Hundert Meister Der Gegenwart".

Józef Mehoffer, Fragment okładki albumu "Sztuka Polska. Malarstwo" (1903) [zobacz więcej]

W centrum kompozycji, na polanie otoczonej drzewami owocowymi, jabłoniami i kwiatami widzimy młodą dziewczynę w ludowym stroju z jednorożcem u swych kolan – symbolem czystości, który w tradycji rycerskiej symbolizuje cnotę czystej miłości... Na dziewczynę i jednorożca padają złote promienie słońca, w lewej dolnej części kompozycji widzimy wilka uciekającego z martwą owcą na grzbiecie. Podobnie, jak w "Dziwnym Ogrodzie", poczucie spokoju, ciepła i pełni miesza się z elementami grozy. Józef Mehoffer był wybitnym przedstawicielem symbolizmu modernistycznego, widać w jego twórczości skłonność do dychotomii, zdradzającej fascynacje zarówno filozofią Artura Schopenhauera, Fryderyka Nietzschego jak i Henryka Bergsona z koncepcją elan vitale równocześnie. Taka dychotomia widoczna jest w sposobie postrzegania natury, wyrastającym z przekonania o nierozerwalnej naznaczonej fatalizmem więzi człowieka ze światem, jako mityczną arkadią i przedmiotem tęsknot z jednej strony, a z drugiej, jako groźnym i nieprzewidywalnym żywiołem.

Bibliografia:
1. Józef Mehoffer, Dziennik, oprac. J. Puciata-Pawłowska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.
2. Józef Mehoffer. Opus Magnum, red. J. Żmudziński, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2000.
3. Radajewski A., Józef Mehoffer, KAW, Warszawa, 1976.

Serdecznie dziękujemy za umożliwienie publikacji artykułu Joannie Warchoł (prezes Związku Polskich Artystów Plastyków Okręg Krakowski) oraz autorce.

[Źródło: Beata Sarapata, Zatrzymać chwilę. O Dziwnym Ogrodzie, "Głos Plastyków. Pismo Informacyjno-Artystyczne Związku Polskich Artystów Plastyków okręgu Krakowskiego", nr 2/2019, s. 91-91.]

Beata Sarapata - artystka, malarka i pedagog. Urodziła się w 1957 roku w Krakowie. Jest absolwentką krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, w 1995 roku otrzymała dyplom w Katedrze Scenografii w pracowni Andrzeja Kreutz-Majewskiego. Studiowała również filozofię w Papieskiej Akademii Teologicznej (ob. Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie), edukację w tym kierunku kontynuowała w Sydney University w Australii. Jest autorką wielu realizacji scenograficznych i kostiumowych, m.in. do spektaklu Czwarta ściana, czyli 238 próba Fausta prezentowanego w Teatrze PWST w Krakowie (1995). Obecnie prowadzi zajęcia artystyczne we współpracy ze Staromiejskim Centrum Kultury Młodzieży w Krakowie.

powrót do listy wpisów