Blog

Pejzaż w twórczości Józefa Chełmońskiego - "Zalew łąki" (1891)

Zapraszamy do lektury artykułu dotyczącego pejzażu w malarstwie Józefa Chełmońskiego, w kontekście obrazu pt. "Zalew łąki".

Prezentowany obraz będzie można wylicytować w ramach XXXII Aukcji Dzieł Sztuki już 25 X 2023 [ZOBACZ KATALOG]

Józef Chełmoński w powszechnej świadomości Polaków stał się postacią wyjątkową, należącą do grona malarzy, których twórczość wpłynęła na postrzeganie polskiej tożsamości narodowej poprzez pryzmat natury. Malarstwo artysty stało się synonimem polskości, na którą składają się osadzone w nurcie realizmu obrazy ukazujące chłopów, sceny rodzajowe z życia wsi i nastrojowe pejzaże. Ewa Micke-Broniarek w tym kontekście pisała, że "Józef Chełmoński, obok Jana Matejki i Artura Grottgera, wciąż pozostaje artystą najbardziej znanym i najwyżej cenionym. Jego twórczość, podobnie jak Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, urosła do rangi mitu, którego sugestywna siła trwa do dziś".
[cyt. za: E. Micke-Broniarek, Józef Chełmoński, Wrocław 2005, s. 5.]

Z punktu widzenia biografii artysty można jego twórczość podzielić na trzy fazy: warszawsko-monachijską (1867-1875), paryską (1875-1887) i okres spędzony na Mazowszu (do 1914). Józef Chełmoński uczył się początkowo w warszawskiej Klasie Rysunkowej i na prywatnych lekcjach u Wojciecha Gersona. Od 1871 do 1874 studiował w Akademii monachijskiej, w pracowniach Hermana Anschutza i Aleksandra Strahubera. W latach 1875-1877 przebywał w Paryżu, zaś po powrocie do kraju zamieszkał w Kuklówku koło Grodziska Mazowieckiego.

Józef Chełmoński, "Autoportret" (1902), olej, płótno, Muzeum Narodowe w Warszawie
[źródło: Cyfrowe MNW]

Biografia Józefa Chełmońskiego [ZOBACZ]

Artysta, obok braci Gierymskich, jest zaliczany do najzdolniejszych przedstawicieli późnopozytywistycznego realizmu. Jego warsztat malarski odznaczał się dużą biegłością techniczną, świetną pamięcią wzrokową oraz znakomitym rysunkiem. Osobowość artystyczną Józefa Chełmońskiego definiuje się poprzez określenia takie jak żywiołowość i dynamika, które występują w kanonicznych pracach artysty, wśród których wymienić można "Powrót z balu" (1879; Muzeum Śląskie w Katowicach), "Czwórka" (1881; Muzeum Narodowe w Krakowie) i "Burza" (1896; Muzeum Narodowe w Krakowie). W dojrzałej twórczości artysty pojawia się więcej swobody w budowaniu kompozycji, a malarz zwraca się bardziej w stronę oddania atmosfery ukazywanego miejsca. Wówczas również gama barwna w jego pracach stała się bardziej subtelna.

Pod wpływem Juliusza Kossaka i Józefa Brandta artysta zafascynował się Podolem i Ukrainą. W 1887 roku powrócił na stałe do kraju i wówczas rozpoczął się trwający dwadzieścia osiem lat okres twórczości, w którym dominuje lokalna tematyka krajobrazowa, poszerzana o pejzaże z obszaru Podola, Polesia i Ukrainy.

Oferowana w ramach XXXII Aukcji Dzieł Sztuki Krakowskiego Domu Aukcyjnego praca "Zalew łąki" (1891) należy do często występującego w malarstwie Józefa Chełmońskiego typu krajobrazu pozbawionego obecności człowieka, niekiedy uzupełnionego zwierzęcym sztafażem. Wyważona, spokojna i statyczna w charakterze kompozycja, jest w tym przypadku zdominowana przez rozlewisko, które wypełnia ⅔ pola obrazowego i jest oddzielone od partii nieba wąskim pasem nizinnego krajobrazu. Artysta przedstawił tytułową zalaną łąkę porośniętą gęstymi, wysokimi trawami, pośród których ukazane zostały rozlewiska wody. W charakterystyczny dla siebie sposób Józef Chełmoński ukazał drobne kępy traw i poszczególne źdźbła, które wpływają na wrażenie złożoności świata przedstawionego. Dodatkowo toń rozlewiska na pierwszym planie została rozbudowana rytmiczną siecią fal. Całość ukształtowano za pomocą swobodnej plamy barwnej. Partie nieba i wody artysta utrzymał w jasnych tonacjach barwnych, z kolei krajobraz przedstawił w ugrach i zieleniach. Płynnie przenikające się barwy przywodzą skojarzenia z impresjonistycznymi rozwiązaniami formalnymi i wpływają na nastrojowość całości.

Obraz Józefa Chełmońskiego "Zalew łąki" (1891) jest znany, wymieniany i reprodukowany w literaturze przedmiotu [zobacz wykaz pozycji bibliograficznych dot. tego dzieła]

Lot 7, Józef Chełmoński, "Zalew łąki" (1891), olej, płótno dublowane (fragment)
[Źródło: Krakowski Dom Aukcyjny^®]

W tym miejscu należy podkreślić, że Józef Chełmoński fascynację i emocjonalny stosunek względem przyrody wyniósł z okresu dzieciństwa. Wojciech Gerson pisał o swoim uczniu, że "umiłowanie przyrody okazywał na ławie szkolnej [...] Latem, brodząc po lasach i życie ptaków podpatrując, rozwinął w sobie tę znajomość [...] świata zewnętrznego, na której malownicze efekty obrazów swych opiera".
[cyt. za: A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Romantyzm. Historyzm. Realizm, Warszawa 1989, s. 348.]

Znany jest szereg pejzaży autorstwa Józefa Chełmońskiego, które powstały w ostatniej dekadzie XIX wieku. Posiadają one wiele elementów wspólnych, składających się na znamienny repertuar form stosowanych przez tego twórcę. Charakterystyczne stało się dla niego budowanie kompozycji poprzez zestawienie rozległych krajobrazów z obszerną partią czystego lub tylko delikatnie zachmurzonego nieba. Bezkres - tym określeniem można opisać krajobrazy w dziełach Józefa Chełmońskiego. Bezkres, w którym ukazany fragment natury zdaje się być pars pro toto obrazem całej idei mazowieckiej niziny lub ukraińskich stepów.

Józef Chełmoński cenił powszednie motywy, a w wycinkach przyrody dostrzegał obraz całości i typowe znamiona lokalnej natury. Artysta z niepowtarzalną wrażliwością starał się oddać istotę danego krajobrazu. Tadeusz Dobrowolski w tym kontekście stwierdził, że kiedy inni współcześni malarzowi artyści "malowali jeszcze sielskie kościółki i chaty, kapliczki i krzyże przydrożne, romantyczne turni tatrzańskie lub ruiny zamków, Chełmoński odtwarzał kawał zżółkłego, trawiastego brzegu i błękitną taflę stawu, mętny, wiosenny strumień wijący się przez płaskie, rudawe pola, szerokie liście lilii wodnych na skraju jeziora, spłacheć podmokłej łąki, kwitnące na niej kaczeńce, polną drogę lub obłok".
[cyt. za: T. Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie, t. 2, Wrocław-Kraków 1960, s. 161.]

W obrazach Józefa Chełmońskiego, w tym również w prezentowanym "Zalewie łąki" (1891), widać syntezę autentycznych doświadczeń z podróży na Ukrainę i wewnętrznych przeżyć twórcy, które wpływają na idylliczny i zarazem melancholijny nastrój całości. Artysta stworzył za pomocą prostych w swojej formie środków kompozycję przepełnioną wrażliwością na złożoność i piękno przyrody.

Jak zauważył Tadeusz Matuszczak, obraz "Zalew łąki" (1891) stanowi studium do zaginionej obecnie kompozycji "Zalana łąka" powstałej w tym samym roku. Zaginione dzieło było niegdyś własnością Kazimierza Natansona (1853-1935), warszawskiego biznesmena i bankiera. Ostatni raz zostało wystawione publicznie w 1929 roku, jednak dzięki ekspozycji w warszawskiej Zachęcie w 1907 roku znana jest fotografia tej pracy. Prezentowany w ofercie Krakowskiego Domu Aukcyjnego obraz jest mniejszą, wstępną wersją finalnego dzieła, które miało wymiary 106 x 160 cm.

Wyraźnie zauważalnym jest, że artysta wypracowaną w mniejszej wersji pracy kompozycję przeniósł z dużą starannością na wielkoformatowy obraz. Wstępna wersja była jednak bardziej rozbudowana o znajdujące się na linii horyzontu niewielkie zagajniki, Józef Chełmoński nie przewidział w niej natomiast ożywienia przedstawienia sylwetami ptaków. Z racji samej natury pracy, stanowiącej malarski szkic, jest ona namalowana w sposób bardziej swobodny, za pomocą energicznych pociągnięć pędzla. Ekspresyjny charakter warstwy malarskiej wpływa na wzmocnienie wartości związanych z lirycznością całego przedstawienia.

Agnieszka Rosales Rodriguez pisała, że: "postawa Chełmońskiego, określana mianem panteizmu, mistycyzmu, neoromantyzmu i symbolizmu, nie wynikała z programowych założeń odrzucenia realizmu. Przeciwnie, była ona niejako naturalną konsekwencją obserwacji realisty, naturalistycznego wyczulenia na ulotne przejawy życia przyrody, tropienia sensu, odwiecznych, kosmicznych praw rządzących cyklicznym rytmem świata [..]. Na Ukrainę wyjeżdżał Chełmoński w poszukiwaniu nie tylko przestworzy pól, ale i dawnych uczuć, doznania 'świętości natury'".
[cyt. za: A. Rosales Rodriguez, Malarz ziemi. Józef Chełmoński w kręgu europejskich tendencji pejzażu, "Biuletyn Historii Sztuki" 76(4), s. 634.]

W twórczości Józefa Chełmońskiego stosunek do natury jest przesiąknięty emocjonalizmem i podejściem pełnym pietyzmu. Swoisty kult przyrody w malarstwie i życiu artysty, zdaje się być odległą w czasie odpowiedzią na religijną interpretację natury okresu romantyzmu. Bezkresne stepy stały się dla artysty pretekstem do stworzenia licznych kompozycji, które niosą ze sobą poczucie wolności i swobody, a także niezależności od świata cywilizacji. Melancholiczny charakter tych kompozycji potęguje wrażenie niezwykłości i wzmacnia dysonans pomiędzy realizmem przestawienia a romantycznym podejściem twórcy.

Opracowanie artykułu: Miłosz Kargol, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Zdjęcia obrazu Józefa Chełmońskiego "Zalew łąki" (1891) wykorzystane w artykule: fot. Agnieszka Julia Stefańczyk, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Wybrana bibliografia dot. artykułu:

• K. Czarnocka, Józef Chełmoński, Warszawa 1957.
• T. Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo polskie, t. 2, Wrocław-Kraków 1960.
• K. Jarmuł, Józef Chełmoński, Katowice 2006 .
• J. Malinowski, Imitacje świata: o polskim malarstwie i krytyce artystycznej drugiej połowy XIX wieku, Kraków 1987.
• J. Malinowski, Malarstwo polskie XIX wieku, Warszawa 2003.
• M. Masłowski, Józef Chełmoński, Warszawa 1973.
• T. Matuszczak, Józef Chełmoński, Kraków 2003.
• T. Matuszczak, Józef Chełmoński (1849-1914) "Zalana łąka" (Inne tytuły: "Zalew łąki"), opracowanie obrazu, Poznań 2011.
• E. Micke-Broniarek, Józef Chełmoński, Wrocław 2005.
• A. Rosales Rodriguez, Malarz ziemi. Józef Chełmoński w kręgu europejskich tendencji pejzażu, "Biuletyn Historii Sztuki" 76(4), s. 615-636.
• A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Romantyzm. Historyzm. Realizm, Warszawa 1989.

Bibliografia dot. oferowanego obrazu Józefa Chełmońskiego "Zalew łąki" (1891):

• Józef Chełmoński w kolekcjach prywatnych. W 90 rocznicę śmierci malarza. Katalog wystawy, oprac. T. Matuszczak, Radziejowice 2004, s. 29, 64.
• Katalog wystawy prac Józefa Chełmońskiego 1849-1914. Utwory ze zbiorów Marji z Chełmońskich Łoskowskiej i dr. Józefa Gutowskiego, Łowicz 1936, poz. 4.
• Matuszczak T., Józef Chełmoński (1849-1914). Wystawa monograficzna, t. I, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 1987, s. 93, nr kat. 100, il. 84.
• Matuszczak T., Józef Chełmoński, Kraków 1996, s. 58.
• Matuszczak T., Autentyzm i talent, "Inspiracje" nr 7, 1999, s. 39.
• Matuszczak T., Józef Chełmoński, Kraków 2003, s. 87.

POWRÓT DO KATALOGU XXXII AUKCJI DZIEŁ SZTUKI (25 X 2023)
[PRZEJDŹ]

powrót do listy wpisów