Blog

Xawery Dunikowski "Głowa Adama Mickiewicza" - analiza w kontekście twórczości artysty

Zapraszamy do lektury artykułu dotyczącego przedstawień Adama Mickiewicza w rzeźbie Xawerego Dunikowskiego.

Prezentowane dzieło Xawerego Dunikowskiego "Głowa Adama Mickiewicza" zostało sprzedane w ramach XXXV Aukcji Dzieł Sztuki [ZOBACZ WYNIKI]

Xawery Dunikowski (1875-1964) jest uznawany za jednego z najwybitniejszych rzeźbiarzy w polskiej historii sztuki. Artysta przez ponad pół wieku swojej działalności artystycznej stworzył szereg wyjątkowych prac, które weszły w skład swoistego kanonu rzeźby nowoczesnej.
Już w latach 30. o twórczości Xawerego Dunikowskiego pisano podkreślając jego jednostkowość na gruncie lokalnym:
"Niebywała, w rzeźbie europejskiej tak rzadka, a w rzeźbie polskiej dotychczas nigdy nie spotykana, ekspresja wyrazu; zwycięstwo ducha, idei kompozycyjnej, twórczego impulsu, nad materją, kształtowaną bryłą [...]".
[Cyt. za: Mieczysław Treter, Xawery Dunikowski. Wystawa zbiorowa, katalog TPSP w Krakowie, Kraków 1931, s. 7-8.]

Wczesna twórczość Xawerego Dunikowskiego

Początki twórczości artystycznej Xawerego Dunikowskiego wiążą się z okresem około 1894 roku, kiedy to rozpoczął on naukę rzeźby w pracowni Bolesława Syrewicza na Zamku Królewskim, a następnie u Leopolda Wasilkowskiego. W 1896 roku artysta udał się do Krakowa, na studia w Szkole Sztuk Pięknych. Początkowo kształcił się w pracowni Alfreda Dauna, a następnie u Konstantego Laszczki.

W okresie studiów młody twórca związał się krakowską bohemą artystyczną, której duchowym przywódcą był Stanisław Przybyszewski. W tym kontekście historyk sztuki Piotr Szubert stwierdził, że "w rzeźbach Dunikowskiego powstałych około 1900 roku wpływ programu Przybyszewskiego jest wyraźnie widoczny. Dzieła z tego okresu fascynują do dziś swą oryginalną formą i siłą wyrazu".
[Cyt. za: Piotr Szubert, Wstęp, [w:] Xawery Dunikowski, red. J. Torchała, Szczecin 2000, s. 7.]

Ponadto zdaniem Joanny Torchały, kustosz kolekcji dzieł Xawerego Dunikowskiego w Królikarni, "opublikowane przez Stanisława Przybyszewskiego w pierwszym numerze "Życia" zdanie: Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nieokiełznany żadnym prawem, nieograniczony żadną siłą ludzką, można uznać za motto życia i twórczości Xawerego Dunikowskiego. Przekonany o własnym geniuszu i posłannictwie, w różnych okresach swojej twórczości okazywał się niepokorny zarówno wobec publiczności, krytyki, jak i władz".
[Cyt. za: Joanna Torchała, Niepokorny: Xawery Dunikowski, katalog wystawy, Orońsko 2011, s. 4.]

Po studiach Xawery Dunikowski wyjechał do Warszawy, gdzie do 1910 roku pracował jako profesor rzeźby w Szkole Sztuk Pięknych. W 1914 roku artysta udał się do Londynu, potem zamieszkał w Paryżu. Tam związał się ze środowiskiem artystycznym skupionym na Montparnassie. Na początku lat 20. wrócił do Polski i rozpoczął pracę w katedrze rzeźby krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Xawery Dunikowski - artysta malarz i rzeźbiarz. Fotografia portretowa.
[fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe]

Biografia Xawerego Dunikowskiego [ZOBACZ]

Portret jako temat rzeźbiarski

Artysta już we wczesnym etapie swojej twórczości tworzył liczne portrety bliskich i osób z kręgu artystycznego towarzystwa. Jedną z najbardziej znanych prac z tego czasu jest "Portret Henryka Szczyglińskiego" (1898) (Muzeum Narodowe w Krakowie), który był pracą dyplomową artysty i został nagrodzony złotym medalem Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Rzeźba w swojej formie jest niezwykle swobodna i impresjonistyczna. Kolejną ważną dla tego okresu pracą jest "Portret Matki" (1899) (Muzeum Narodowe w Warszawie), uwidaczniający swoją wręcz naturalistyczną formą talent artysty do wykorzystywania różnych konwencji i rozwiązań formalnych.
Drugą grupą portretów były wizerunki ważnych dla europejskiej i polskiej kultury twórców jak Dante Alighieri, Fryderyk Chopin i Adam Mickiewicz.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego artysta pracował nad cyklem głów wawelskich, które miały stanowić uzupełnienie stropu Sali Poselskiej zamku na Wawelu. Realizacja zlecenia ostatecznie nie doszła do skutku, a rzeźbiarz przerwał pracę, jednak wcześniej wykonał 67 wizerunków, wśród których, co ważne dla właściwego tematu niniejszego artykułu, znalazł się również wizerunek Adama Mickiewicza w typie antycznym, w wieńcu laurowym. Xawery Dunikowski po II wojnie światowej kontynuował tego typu przedstawienia, tworząc cykl "Panteon polski".

Przedstawienia Adama Mickiewicza

Omawiana rzeźba została odlana w brązie i przedstawia w ujęciu en face Adama Mickiewicza. Całość jest ponadnaturalnych rozmiarów i ma charakter monumentalny. Głowa wieszcza jest osadzona na długiej szyi, która stanowi bazę dla całego przedstawienia. Głowa jest mocno odchylona do tyłu, bujne włosy i zarost obejmują twarz postaci tworząc dla niej swoistą ramę. Poeta został ukazany z zamkniętymi oczami i ściśniętymi ustami, na czole widać wyraźne wyraźnie bruzdy. Na ekspresyjny wyraz portretu wpływają silnie zaznaczone łuki brwiowe, kości policzkowe i podbródek oraz głęboko osadzone oczy. Twarz Adama Mickiewicza zyskuje dzięki temu niebywałe walory światłocieniowe - gładko opracowane płaszczyzny zostały zestawione z wypukłymi i ostro kształtowanymi fragmentami.

Amorficzna forma bazy-szyi przechodzi płynnie w zarost i włosy, które zostały ukształtowane za pomocą płynnych, linearnych pociągnięć. Artysta w tych partiach rzeźby, w przeciwieństwie do elementu twarzy, dużo swobodniej kształtował bryłę, nadając jej z jednej strony lekkość (rozwiane, uniesione włosy), z drugiej dynamizm (nieregularna, złożona z przenikających się kształtów forma bazy-szyi).

PROWENIENCJA
Prezentowana praca "Głowa Adama Mickiewicza" pochodzi z kolekcji Romana Husarskiego (1923-2004), krakowskiego artysty-rzeźbiarza, który w latach 1945-1948 kształcił się w pracowni Xawerego Dunikowskiego w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Roman Husarski jest znany między innymi jak twórca mozaiki "Miasta" w Hotelu Cracovia i priopiktury "Biegacze" na fasadzie hali KS Korona w Krakowie.

Charakterystycznym dla twórczości Xawerego Dunikowskiego jest, że artysta wykonywał prace w różnych wersjach materiałowych (gips, drewno, brąz). Rzeźbiarz wielokrotnie powracał do swoich wcześniejszych pomysłów, które na nowo przetwarzał lub powielał w innym materiale. Tak też właśnie było z przedstawieniami Adama Mickiewicza w opisanym powyżej schemacie. Co istotne, w sztuce Xawerego Dunikowskiego można wyróżnić dwa typy przedstawień wieszcza tj. portret-maska i przedstawienie antykizujące w typie głowy wawelskiej. Pierwszy typ był obecny już we wczesnej twórczości artysty i do niego należy również omawiana praca.

Aleksandra Melbechowska-Luty w pracy monograficznej poświęconej Xaweremu Dunikowskiemu wyliczyła znane przykłady wizerunków poety w typie pierwszym. Badaczka pisała, że ten motyw był: "[...] powtarzany z niewielkimi zmianami od 1908 roku w formie głowy lub maski, wykonywany w gipsie, drewnie i odlewany w brązie (poszczególne egzemplarze w Królikarni, Muzeach Narodowych w Krakowie i Wrocławiu, na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Muzeum Literatury w Warszawie i w muzeach poety w Nowogródku i Stambule)".
[Cyt. za: Aleksandra Melbechowska-Luty, Kreator - Rzeźbiarskie dzieło Xawerego Dunikowskiego, Warszawa 2012, s. 60.]

W pierwszej pochodzącej z 1924 roku pracy monograficznej poświęconej Xaweremu Dunikowskiemu Mieczysław Treter w ten sposób opisał ten typ przedstawienia: "Głowa Mickiewicza, w obramieniu bujnych włosów, jakgdyby w jasną aureolę ujęta, traktowana już zupełnie impresjonistycznie, jest plastyczną zjawą nieledwie. To, pomimo kilku zasadniczych rysów podobieństwa, nie głowa Mickiewicza, znana nam z współczesnych poecie daguerrotypów i artystycznych wizerunków, lecz głowa wieszcza, jakiego sobie wyobrażamy, pisma jego czytając, słuchając niebosiężnej 'Improwizacji' Konrada".
[Cyt. za: M. Treter, Ksawery Dunikowski. Próba estetycznej charakterystyki jego rzeźb, Lwów 1924, s. 13-14.]

Oprócz powielanych wizerunków w dwóch wspomnianych typach artysta stworzył jeszcze dwa projekty monumentalnych pomników narodowego wieszcza. Pierwszy projekt powstał w 1930 roku dla Wilna, z kolei drugi w 1948 roku dla Poznania. W kontekście projektu pomnika Adama Mickiewicza z 1948 roku Karolina Tomczak zauważała, że wcześniejsze przedwojenne prace ukazujące Adama Mickiewicza przedstawiają "poetę z zamkniętymi oczami i skupieniem na twarzy, przywołują chwilę improwizacji, która świadczyła o nadzwyczajnych zdolnościach twórczych i cechowała nielicznych przedstawicieli romantyzmu (podobnie artysta wyrzeźbił brązowe popiersie Fryderyka Chopina z około 1922 roku). Widać więc, że sposób postrzegania Mickiewicza przez Dunikowskiego się zmieniał. Artysta często powtarzał, że podczas tworzenia jest wyczulony na aktualną chwilę, która zawsze znajduje wyraz w jego rzeźbie. Tak było też w przypadku podobizn wieszcza. Te pierwsze w duchu młodopolskim ukazują go w momencie natchnienia i poprzez ekspresję twarzy podkreślają głębię osobowości [...]".
[Cyt. za: Karolina Tomczak, Powojenna twórczość pomnikowa Xawerego Dunikowskiego 1945-1964, Katowice 2020, s. 366.]

Wizerunki Adama Mickiewicza, mimo upływu lat, wciąż wzbudzały zainteresowanie. Na łamach miesięcznika "Twórczość" Stefan Flukowski, już po II wojnie światowej, poświęcił Xaweremu Dunikowskiemu poemat, który odwoływał się ogólnie do twórczości rzeźbiarza, ale także i konkretnych prac, jak "Grobowiec Bolesława Śmiałego" i "Maska Mickiewicza" właśnie. Poeta w kontekście przedstawienia polskiego poety pisał:

"Oto oblicze wieszcza, który | płomienny znak wolności | śladami stóp wygnańca po drogach odciskał, | na ścieżkach znaczył pielgrzymim kosturem; | serce przepełniał uczuciem milionów, | świat opromieniał porywem młodości, | ludu pieśniami swą muzę kołysał, | przeszłości czar zaklął w brąz eposu; | serca przemieniał w wulkanów ogniska, | rozżarzał, palił, spopielał, porażał – | kosmosu prometejski ogień!! | Spójrz w to oblicze – | w zastygłej lawie gorejący płomień!".
[Cyt. za: Flukowski S., Maska Mickiewicza z poematu X. Dunikowski, Sceny z "Dziadów" Adama Mickiewicza: w stulecie zgonu: 26.XI.1855-26.XI.1955, Państwowy Teatr im. Stefana Żeromskiego Kielce - Radom, 1955, s. 2.]

Co ciekawe, portret w konwencji maski był również reprodukowany na znaczkach pocztowych z okazji Roku Mickiewiczowskiego w 1955.

Charakterystyka stylistyczna i analogie

"Głowa Adama Mickiewicza" pod względem formalnym i stylowym wpisuje się we wczesny etap twórczości Xawerego Dunikowskiego. Artysta w tym okresie korzystał z szerokiego repertuaru form, tworząc prace, które w swoim kształcie były bądź naturalistyczne, bądź ekspresjonistyczne, bądź kubizujące. W omawianej pracy, podobnie jak w "Portrecie Henryka Szczyglińskiego", są zauważalne silne wpływy rzeźby Auguste'a Rodina z jej impresjonistycznym stosunkiem do faktury. Francuskie inspiracje uwidaczniają się w zestawianiu faktur o różnych powierzchniach i kontrastowaniu płaszczyzn. W portretach z tego czasu uderza ponadprzeciętna umiejętność oddania charakteru ukazanej postaci (warto tutaj przytoczyć choćby znowuż portret Henryka Szczyglińskiego, ale także wizerunki Franciszka Mączyńskiego i Ludwika Solskiego). Analogiczną swobodę w kształtowaniu bryły można dostrzec również w innych pracach z tego czasu, jak "Madonna" czy "Skąpiec".

Znane są m.in. dwa przykłady analogicznych do omawianej "Głowy Adama Mickiewicza" kompozycji, które są dokładnie datowane tj. "Głowa / maska Adama Mickiewicza" (1908) (odlew gipsowy, Muzeum Narodowe w Krakowie) i "Głowa Adama Mickiewicza" (1910) (drewno, Muzeum Narodowe w Warszawie).

W kontekście czasu powstania brązowego odlewu "Głowy Adama Mickiewicza" należy przytoczyć słowa Joanny Torchały, która podkreśliła, że artysta nie przywiązywał wagi do datowania swoich rzeźb i "zarówno w katalogach wystaw, które odbywały się za jego życia, jak i w jego notatkach oraz wypowiedziach, daty powstania tych samych dzieł są różnorodne. Szczególnie datowanie prac z wczesnego okresu jego twórczości jest niezwykle trudne".
[Cyt. za: Joanna Torchała, Niepokorny: Xawery Dunikowski, katalog wystawy, Orońsko 2011, s. 4.]

Oferowana rzeźba pod względem kompozycyjnym i ikonograficznym wykazuje analogie z medalionem z głową Adama Mickiewicza projektu Auguste'a Preault'a na nagrobku poety na cmentarzu Montmorency oraz portretem wieszcza autorstwa Leopolda Horowitza. Na gruncie sztuki polskiej podobny sposób ujęcia i opracowania rzeźby prezentuje "Mickiewicz budzący geniusza poezji" Antoniego Kurzawy. Xawery Dunikowski bezsprzecznie w swoim projekcie w twórczy sposób przetworzył znane mu przedstawienia, w związku z czym powstało dzieło jednostkowe i autonomiczne.

Prezentowana praca "Głowa Adama Mickiewicza" wpisuje się w szeroki i rozbudowany kontekst tego typu przedstawień w twórczości Xawerego Dunikowskiego. Wizerunki Adama Mickiewicza powstałe według projektów rzeźbiarza łączy szlachetność fizjonomii romantycznego poety, która wpływa na siłę wyrazu tych przestrzennych kompozycji. Oferowana praca jest również o tyle wyjątkowa, że została odlana w brązie, a większość tego typu kompozycji powstała jednak w drewnie i gipsie. Ten monumentalny portret ze swoim onirycznym charakterem i dystynktywnymi dla wczesnego etapu twórczości artysty zabiegami formalnymi tworzy spójną całość, którą cechuje wysoka klasa artystyczna.

Opracowanie artykułu: Miłosz Kargol, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Uzupełnienia: Zuzanna Mortka-Król, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Zdjęcia rzeźby Xawerego Dunikowskiego "Głowa Adama Mickiewicza" wykorzystane w artykule: Agnieszka Stefańczyk, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Wybrana bibliografia:

• Janczyk A., Artysta dla niepodległej. Dunikowski i odnowa Wawelu, katalog wystawy, Kraków 2018.
• Kubaszewska H., Dunikowski Ksawery, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, T. 2, Wrocław 1975.
• Ksaverij Dunikovskij: vystavka pol'skoj živopisi, katalog vystavki: avgust-sentâbr' 1949, Moskva 1949.
• Melbechowska-Luty A., Kreator. Rzeźbiarskie dzieło Xawerego Dunikowskiego, Warszawa 2012.
• Sceny z "Dziadów" Adama Mickiewicza: w stulecie zgonu: 26.XI.1855-26.XI.1955, Państwowy Teatr im. Stefana Żeromskiego Kielce - Radom, 1955.
• Smolik P., Xawery Dunikowski, "Sztuki Piękne", R. 3 (1926/1927), nr 12, s. 429-452.
• Sokorski W., Xawery Dunikowski, Warszawa 1978.
• Tomczak K., Powojenna twórczość pomnikowa Xawerego Dunikowskiego: 1945-1964, Katowice 2020.
• Tomczak K., Panteon Kultury Polskiej (1953–1961) Xawerego Dunikowskiego – między artyzmem a rzeźbą zależną od ideologii, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne" 150, z. 3, 2023, s. 577–602.
• Torchała J., Niepokorny: Xawery Dunikowski, katalog wystawy, Orońsko 2011.
• Treter M., Ksawery Dunikowski. Próba estetycznej charakterystyki jego rzeźb, Lwów 1924.
• Xawery Dunikowski, red. J. Torchała, Szczecin 2000.
• Xawery Dunikowski. Dzieła w zbiorach wawelskich, katalog wystawy, op. A. Janczyk, Kraków 2001.
• Xawery Dunikowski i jego uczniowie, katalog wystawy, 1955.
• Xawery Dunikowski: rzeźby, obrazy, rysunki. Katalog, op. A. Kodurowa, Warszawa 1975.
• Xawery Dunikowski. Wystawa zbiorowa, katalog TPSP w Krakowie, Kraków 1931.

powrót do listy wpisów