Blog

Teodor Axentowicz - sztuka portretu

Zapraszamy do lektury artykułu dotyczącego twórczości Teodora Axentowicza.

W ofercie Krakowskiego Domu Aukcyjnego znajdują się obecnie dwa kobiece portrety autorstwa Teodora Axentowicza [ZOBACZ]

W twórczości Teodora Axentowicza dominują portrety kobiet, artysta w różnych technikach, ujęciach i tematach starał się ukazać kobiece piękno. Jak sam dosadnie stwierdził: "tylko kobiety nadają się do malowania". Tworzone przez malarza wizerunki cieszyły się ogromną popularnością już za życia artysty, co z jednej strony wpłynęło na zróżnicowanie i wielość ujęć, z drugiej zaś na pewne rozbieżności prac pod względem klasy artystycznej. Kobiece portrety autorstwa Teodora Axentowicza są znane każdemu miłośnikowi polskiego malarstwa fin de siècle’u i dwudziestolecia międzywojennego. Artysta wypracował indywidualny kanon kobiecego piękna, który do dzisiaj zachwyca wielu odbiorców - prace Teodora Axentowicza nadal bowiem cieszą się popularnością wśród kolekcjonerów sztuki.

Teodor Axentowicz (1859-1938) pochodził ze szlacheckiej rodziny polskich Ormian. Już w trakcie nauki w lwowskiej Szkole Realnej wykazywał się zdolnościami plastycznymi. W 1879 roku wyjechał do Monachium, gdzie rozpoczął studia malarskie w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Następnie od 1882 roku kontynuował swoją edukację w Paryżu, gdzie zyskał przychylność swojego profesora Carolusa-Durana. W tym okresie artysta bywał gościem u Józefa Chełmońskiego, w Hôtel Lambert i domu Władysława Mickiewicza. W Paryżu stał się cenionym portrecistą salonowym, na co wpływ miały pozytywne opinie krytyków dotyczące portretów Sary Bernhardt i Henrietty Fouquier. W 1895 roku Teodor Axentowicz dostał zaproszenie od Juliana Fałata, aby objąć stanowisko profesora rysunku w Szkole Sztuk Pięknych, w związku z czym przeprowadził się do Krakowa, z którym był związany już później do końca życia.

Teodor Axentowicz, "Autoportret z paletą", olej, płótno, Muzeum Narodowe w Warszawie
[źródło: Cyfrowe MNW]

Biografia Teodora Axentowicza [ZOBACZ]

Teodor Axentowicz był przede wszystkim portrecistą. Dzięki doświadczeniom wyciągniętym z monachijskiej Akademii Sztuk Pięknych i paryskiego środowiska artystycznego wykształcił indywidualny styl, który spotkał się z dużym uznaniem.
W katalogu pośmiertnej wystawy z 1938 roku malarstwo artysty scharakteryzowano w następujący sposób: "Axentowicz zdobył wcześnie tajemnicę powodzenia portrecisty przez wykwint kompozycji układu modela, wyczucie najwłaściwszego gestu i spojrzenia. Dla kobiecego portretu stworzył własną pastelową technikę i subtelnie przyciszone zestawienia kolorystyczne gam. Jako tła używa często szarego papieru, z którego wyłania się leciuchno rysunek. Tony barwne zestawia z wielkim umiarem i dyscypliną w sposób wykwintny i lekki. Rzucane niby od niechcenia kreski pastelowe tworzą rytmiczne akcenty tak charakterystyczne dla pastelowych dzieł Axentowicza".
[Cyt. za: Teodor Axentowicz, katalog wystawy pośmiertnej TPSP, Kraków 1938.]

"Główki Axentowicza"

Jednym z najbardziej popularnych w twórczości Teodora Axentowicza typów portretowych były bliskie kadry samodzielnych przedstawień głów lub popiersi, które znajdowały się na jednolitym lub jedynie z lekka zaznaczonym tle.

Już w 1902 roku tak opisywano tego rodzaju kompozycje, podkreślając ich zmysłowość i oryginalność: "Tchną te główki jakiemś niezrównanem wyrafinowaniem erotycznem, jakąś drażniącą i pobudzającą ciekawość nerwowością. Jest w nich pewna morbidezza, jak to określano w wieku XVIII, jest pewna przewrotność zmysłowa, jakby wypadało powiedzieć w wieku bieżącym. Są one ogromnie ponętne, interesujące, pełne dziwnie odurzającej kobiecości i wysokiej wytworności rasowej, a przedewszytskiem są ogromnie własne, jako oryginalna, zupełnie odrębna artystyczna koncepcya typu niewieściego".
[Cyt. za: Tadeusz Jaroszyński, Album de l'art polonaise; Album malarstwa polskiego, Warszawa ok. 1902.]

Inny opis z 1913 roku zaznacza bogactwo typów i charakter tych przedstawień: "Pod nazwą główek Axentowicza idą te nieprzebrane studya wdzięku kobiecego. On je bierze z salonu i z suteren, ze sceny i z za kulisy, z budoiru i z podwórka, garderoby i pastwiska, potem nalepia arkusz papieru na bleitram, bierze pudełko kredy - i wychodzi z tego galerya - des plus belles princesses du monde, całe tuziny postaci czarujących, królewnych z bajki, całe bogactwo dusz i duszyczek, temperamentów i charakterów [...]".
[Cyt. za: Tadeusz Rutkowski, Teodor Axentowicz-Sztuka, "Miesięcznik ilustrowany, poświęcony Sztuce i Kulturze", tom III, Lwów 1913, s. 94.]

Do tej grupy prac należy zaliczyć oferowany w Krakowskim Domu Aukcyjnym obraz "Rudowłosa", w którym artysta przedstawił w popiersiowym ujęciu młodą kobietę. Jednolita barwa tła z delikatnie zaznaczonymi elementami zieleni łączą się w harmonijne i z pozoru łagodne w wyrazie przedstawienie. Jasna cera modelki, jej rude, spięte w luźny kok włosy, wąskie usta oraz duże oczy i skierowany na wprost wzrok nadają portretowi pomnikowy, monumentalny charakter. Praca posiada w sobie jednak swego rodzaju nastrój tajemnicy i siłę zamkniętą w nieugiętym spojrzeniu sportretowanej. Sposób ukazania postaci przywodzi skojarzenia z motywem femme fatale, który był niezwykle popularny na przełomie XIX i XX wieku.

Portrety reprezentacyjne

W twórczości artysty istotne miejsce zajmują kobiece przedstawienia o charakterze reprezentacyjnym, w których ukazywał on zarówno modnie ubrane piękności, jak i dobrze sytuowane, poważne damy. Wśród wypracowanych przez malarza typów wyróżnia się portret postaci siedzącej ma masywnym fotelu (np. "Portret damy z broszą", kolekcja prywatna czy "Portret Zofii z Niesiołowskich Dolińskiej" (1906), Muzeum Narodowe w Krakowie). W tych wizerunkach wyczuwalny jest nastrój wyciszenia potęgujący wrażenie dostojności osób portretowanych.

Teodor Axentowicz, "Portret kobiety", reprodukcja na pocztówce
Wydawnictwa Salonu Malarzy Polskich w Krakowie, Muzeum Narodowe w Warszawie
[źródło: Cyfrowe MNW]

Do tego typu przedstawień, jednak o bardziej swobodnym charakterze, należy również obraz "Kobieta z białą różą" (kolekcja prywatna), który ukazuje młodą kobietę na tle jesiennej scenerii. Ubrana w biały strój postać uwieczniona została w lekkim skręcie ciała, co wraz z falującymi, mocnymi liniami czarnych wykończeń falban sukienki decyduje o dynamice kompozycji. Wpatrzona w widza kobieta trzyma w uniesionej dłoni tytułowy kwiat białej róży – symbolu czystości, ale i zarazem miłości. W przypadku tej pracy jest możliwe rozpoznanie twarzy sportretowanej, jest to bowiem Maria Priebe-Jankowska de domo Górska, siostra Stanisława Górskiego - malarza, ucznia Teodora Axentowicza. Co ciekawe, charakterystyczna biało-czarna sukienka sportretowanej kilkukrotnie przewija się w twórczości Teodora Axentowicza, np. w reprodukowanym swego czasu na pocztówce "Portrecie kobiety" [patrz obok].

Warto w tym kontekście przywołać jeszcze słowa Urszuli Kozakowskiej-Zauchy: "Pozostawił on setki konterfektów piękności w efektownych strojach, futrach, strojnych kapeluszach, ozdobionych wyrafinowaną biżuterią: […] kobiet kochanych, uwielbianych, dla których mężczyźni tracili serca, rozum i majątki. Twarze i sylwetki tych luksusowych dam emanują szczęściem kochanych kapryśnic. Uczesane i ubrane na modłę francuską, kokieteryjne, świadome swych pragnień i męskiego pożądania, patrzą przyzwalająco jak bohaterki nowel Guy de Maupassanta".
[Cyt. za: Urszula Kozakowska-Zaucha, Kraków 1900, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 2019, s. 175.]

Obrazy symboliczne

Teodor Axentowicz stworzył również szereg prac portretowych, które zostały rozbudowane o treści symboliczne. W takich kompozycjach występowały m.in. zjawy i alegoryczne personifikacje. Artysta w ten sposób rozwijał swoją sztukę portretu, dając upust fantazji i ulegając młodopolskiej fascynacji tym, co tajemnicze i fantastyczne. Dzięki takiej postawie stworzył wiele symbolicznych kompozycji, które cechuje duża inwencja twórcza.

Przykładem takiej pracy jest obraz "Portret kobiety - tęsknota" (kolekcja prywatna), w którym artysta ukazał psychologiczny obraz błądzącej myślami postaci ogarniętej pewną emocją. Przedstawiona na pierwszym planie kobieta jest pełna powagi, jednak w jej oczach można dostrzec smutek, a silnie zaciśnięta na fałdzie materiału dłoń sugeruje, że targającym uczuciem może być właśnie przeszywająca tęsknota. W tle z kolei widzimy zagadkową wizję, która ma postać twarzy o szeroko otwartych ustach - wyobraża ona to, co niewidoczne na pierwszy rzut oka i jest w tym przypadku pełnymi intensywności emocjami, skrywanymi przed światem zewnętrznym, wydaje się ona być więc unaocznionym stanem ducha sportretowanej.

Folklor w twórczości Axentowicza

Wiele miejsca w malarstwie Teodora Axentowicza zajmowała tematyka huculska. Artysta tworzył portrety młodych Hucułek lub starych lirników, których przedstawienia wielokrotnie powracały w symbolicznych przedstawieniach młodości i starości lub fantastycznych wizji. Poza tym artysta dokumentował huculską obrzędowość i obyczaje, najczęściej w tym kontekście ukazując scenę święta Jordanu.

Urszula Kozakowska-Zaucha w ramach badań nad sztuką około roku 1900 podkreśliła, że "Teodor Axentowicz należał również do pierwszego pokolenia młodopolskich artystów inspirujących się folklorem. Za namową Gyuli Benczúra z Akademii monachijskiej zainteresował się huculszczyzną – jej barwnością, malowniczością, egzotyką – i stworzył pierwsze kompozycje o tej tematyce jeszcze podczas pobytu w Monachium. Wpisał się w ten sposób w modę na folklor, która pojawiła się w kulturze europejskiej pod koniec XIX wieku. Artyści polscy odkryli wówczas zarówno huculszczyznę, jak i folklor podkrakowski oraz zakopiańszczyznę".
[Cyt. za: Urszula Kozakowska-Zaucha, Kraków 1900, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 2019, s. 51.]

W pracach o tej tematyce artysta najczęściej ukazywał w ujęciu portretowym Hucułów na tle pokrytego śniegiem wycinka szkicowo zaznaczonego pejzażu. Swoisty spokój i zaduma biją od prac jak reprodukowane poniżej "Hucułka z koszykiem" (przed 1917) czy "Święto Jordanu", w których ukazane na pierwszym planie postacie zdają się głęboko pogrążone w swoich myślach. W tych pracach znamienna dla Teodora Axentowicza płynna i ekspresyjna zarazem linia, za pomocą której nakreślono sylwetki postaci i krajobraz w tle, potęguje nastrój melancholii i zawieszenia w czasie. Warto podkreślić trafność, z jaką malarz oddawał charakter klimatu Huculszczyzny, a także cechy charakterystyczne fizjonomii i strojów ich jej mieszkańców.

W prezentowanym w ofercie Krakowskiego Domu Aukcyjnego obrazie "Hucułka z koszykiem" (przed 1917) [ZOBACZ] możemy dostrzec finezję Teodora Axentowicza w ukazaniu światłocienia i subtelność, z którą przy zawężonej gamie barwnej oddawał poszczególne tonacje kolorystyczne ożywiając całość czerwonawym akcentem chusty na głowie dziewczynki i haftów na jej ciemnym okryciu. Niezwykle istotnym i powszechnie stosowanym przez artystę zabiegiem było wykorzystywanie barwy podłoża do budowania kompozycji - w prezentowanej pracy jasnobrązowy kolor papieru delikatnie prześwituje w dolnych partiach ukazujących śnieg, wpływając tym samym na głębię przedstawienia, z kolei w górnej części pola obrazowego stanowi delikatne tło dla ledwie naszkicowanego krajobrazu z zaznaczonymi sylwetami huculskich chat.

Krakowianki

Artysta, idąc dalej za swoim zainteresowaniem folklorem, ukazywał również mieszkańców podkrakowskich wsi. Chłopki ubrane w wielobarwne, skrzące stroje wielokrotnie powracały w jego pracach. W odróżnieniu od tematyki huculskiej w tego rodzaju obrazach dominuje bogactwo kolorów i witalność. Malarz z dużą precyzją przedstawiał ubiór postaci, tak inspirujący "chłopomańskich" młodopolskich artystów swoją ludową barwnością.

W obrazie Teodora Axentowicza "Krakowianka" są obecne wszystkie wspomniane wyżej cechy charakterystyczne. Ukazana na pierwszym planie młoda kobieta delikatnie podpiera dłonią krągłą twarz i patrzy pięknymi oczami wprost na odbiorcę. Intensywne i pewne siebie spojrzenie postaci wyróżnia portretowaną od innych tego typu przedstawień podkrakowskich kobiet i dziewczynek, gdzie wzrok jest odwrócony w bok ("Portret dziewczyny w stroju krakowskim" i "Dziewczyna w wiejskiej chustce" ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie).

Powyższy przegląd podejmowanych przez Teodora Axentowicza motywów i tematów obrazuje wielką różnorodność i bogactwo stosowanych przez artystę zabiegów, mających na celu oddanie nie tylko fizjonomii portretowanych osób, ale także ich emocji, charakteru, wewnętrznych konfliktów i ogólnoludzkich prawd. W tworzonych przez Teodora Axentowicza kobiecych portretach uwidacznia się z jednej strony dekadencki nastrój fin de siècle'u, z drugiej wpływy tradycyjnego XIX-wiecznego malarstwa salonowego, z trzeciej jeszcze wyrosła na ideach romantyzmu barwna fascynacja folklorem.

Twórczość artysty była sztuką portretu w jego wszelkich wydaniach. Biorąc pod uwagę przeważające liczebnie wizerunki kobiet, można określić Teodora Axentowicza jako malarza kobiecego wdzięku, piękna i siły. Bohaterki występujące w tych kompozycjach są ukazane przez pryzmat wypracowanego przez artystę indywidualnego kanonu piękna, który do dzisiaj znajduje uznanie wśród miłośników i kolekcjonerów sztuki.

Opracowanie artykułu: Miłosz Kargol, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Uzupełnienia: Zuzanna Mortka-Król, Krakowski Dom Aukcyjny^®
Zdjęcia obrazów z oferty Krakowskiego Domu Aukcyjnego wykorzystane w artykule: Agnieszka Stefańczyk, Krakowski Dom Aukcyjny^®

Wybrana bibliografia:

• Bednarski T. Z., Krakowskim szlakiem Teodora Axentowicza, Kraków 2004.
• Jaroszyński T., Album de l'art polonaise; Album malarstwa polskiego, Warszawa ok. 1902.
• Kozakowska-Zaucha U., Kraków 1900 [katalog wystawy], Kraków 2019.
• Krzysztofowicz-Kozakowska S., Axentowicz. Malarstwo, Olszanica 2021.
• "Sztuka - Miesięcznik ilustrowany, poświęcony Sztuce i Kulturze", tom III, Lwów 1913.
• Teodor Axentowicz (1859-1938) [katalog wystawy], Kraków 1998.
• Teodor Axentowicz, katalog wystawy pośmiertnej TPSP, Kraków 1938.

powrót do listy wpisów