Blog
Wlastimil Hofman - sztuka okresu tułaczki w trakcie II wojny światowej
Zapraszamy do lektury artykułu na temat twórczości Wlastimila Hofmana z okresu jego tułaczki związanej z wydarzeniami II wojny światowej.
Okres emigracji w czasie II wojny światowej był momentem dużych przemian w sztuce Wlastimila Hofmana. Stał się on jednocześnie momentem przejściowym między etapem młodopolskim a późną twórczością.
W 1939 roku rozpoczęła się wieloletnia podróż artysty i jego żony Ady. W wyniku okupowania przez nazistów terenów Sudetów i Czechosłowacji krakowski dom Hofmanów stał się miejscem schronienia dla wielu pochodzących stamtąd ludzi, wśród których znaleźli się działacze polityczni i wojskowi. Niedługo później Niemcy zaatakowali Polskę, a trzy dni po zbrojnej napaści Hofmanowie zostali poinformowani, że znajdują się na czarnej liście gestapo i muszą niezwłocznie opuścić Kraków. Początkowo Wlastimil i Ada Hofman udali się do Pomorzan, później Tarnopola, skąd przenieśli się do czeskiej kolonii na Wołyniu. Latem 1940 roku dotarli do Oranek koło Gorkiego, zaś stamtąd do Moskwy, a następnie przez Odessę, wraz z czeskimi żołnierzami, do Stambułu. Ostatecznie w lutym 1941 roku Hofmanowie osiedlili się w Tel-Awiwie, gdzie, podobnie zresztą jak we wcześniejszych miejscach, artysta tworzył niewielkie prace portretowe, które stanowią główne źródło utrzymania rodziny.
Wlastimil Hofman, "Wygnanka - w daleką drogę" (1939)
Obraz sprzedany w ramach oferty Krakowskiego Domu Aukcyjnego.
Warto na moment zatrzymać się przy prezentowanym obok obrazie "Wygnanka - w daleką drogę" (1939), który odnosi się właśnie do początków opisanych wydarzeń z historii Wlastimila i Ady Hofmanów. Jest też jednym z pierwszych dzieł, które otwierają związany z wojenną tułaczką etap w twórczości malarza.
Tytuł został nadany przez samego autora. Obraz stanowi poniekąd alegorię podróży czekającej świadomych konieczności ucieczki Hofmanów, a jednocześnie może być interpretowany jako wyraz strachu i żałoby. Po lewej ukazana została tytułowa wygnanka – żona malarza – Ada w czarnej bluzce kontrastującej z jej bladą, poważną twarzą. Obok znajduje się personifikacja podróży - postać młodzieńca opartego na wiośle.
Wlastimil Hofman malując obraz w 1939 roku nie wiedział jeszcze jaka wędrówka czeka go w najbliższych latach i ta niepewność oraz niepokój zostały ujęte w obrazie poprzez zastosowanie nastrojowej, ciemnej i wąskiej palety barwnej, przedstawienie spienionych fal i zachmurzonego nieba oraz ukazanie alegorii podróży o bezpośrednim, nie znającym sprzeciwu spojrzeniu.
Wlastimil Hofman, "Czytanie Ewangelii" (1943)
Obraz sprzedany w ramach oferty Krakowskiego Domu Aukcyjnego.
Ostatecznie Palestyna stała się głównym miejscem schronienia na czas trwania wojny i to w tym miejscu Wlastimil Hofman wykonał wiele obrazów i rysunków ukazujących własne przeżycia związane z doświadczeniami wojny. W tym okresie artysta był pogrążony w tęsknocie za ojczyzną, a także w wierze w braterstwo narodów.
Dr Jan Freundlich
[Fot. ze zbiorów rodziny]
W latach 40. malarz odbył wiele lokalnych podróży, m.in. nad Morze Martwe i do Jerozolimy. Wówczas zaczął się pogarszać jego stan zdrowia. Wlastimil Hofman musiał borykać się z napadami tzw. epilepsji tropikalnej. Malarz pomimo złej kondycji zdrowotnej stale tworzył, nie bacząc na przeciwności losu.
W Nazarecie poznał doktora Jana Freundlicha, który będąc tamtejszym lekarzem pomagał malarzowi w walce z atakami choroby. Doktor zakupił wiele dzieł Wlastimila Hofmana, a obaj mężczyźni utrzymywali kontakt jeszcze przez wiele lat po zakończeniu wojny, czego dowodem jest korespondencja między nimi. Co ciekawe, na nadchodzącej XXII Aukcji Dzieł Sztuki poświęconej twórczości Wlastimila Hofmana (2 III 2023) zostanie zaprezentowanych kilka prac pochodzących właśnie z kolekcji rodziny Freundlichów [ZOBACZ KATALOG].
Wlastimil Hofman, tryptyk "Przymusowy odpoczynek", zdjęcie archiwalne
[Fot. dzięki uprzejmości Fundacji Wlastimila Hofmana]
W kontekście choroby, z jaką zmagał się Wlastimil Hofman w czasie wojennej tułaczki, warto przyjrzeć się prezentowanej poniżej pracy "Pędzle w spoczynku - środkowa część tryptyku "Przymusowy odpoczynek" (1946) (lot 5 w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki: Wlastimil Hofman - życie i twóczość, 2 III 2023). Obraz ukazuje skrzyżowane pędzle - narzędzia pracy i wyrazu myśli, uczuć oraz przeżyć malarza, zawieszone w sakwach. Symetryczna kompozycja wpływa na odbiór i skojarzenie ukazanych elementów jako emblematu bądź herbu. Praca, dzięki dodanym na odwrocie zapiskom artysty mówiącym o "przymusowym odpoczynku po ciężkim ataku", nabiera symbolicznego wydźwięku. Obraz można traktować jako zapis walki artysty z chorobą, pomimo której Wlastimil Hofman starał się nieprzerwanie tworzyć. Notatka na odwrocie wspominająca o kompozycji jako środku tryptyku pt. "Przymusowy odpoczynek" sugeruje, że artysta miał w planach poświęcić temu zagadnieniu bardziej złożoną pracę w formie kojarzącego się głównie ze sztuką ołtarzową tryptyku, co ponownie podkreśla wagę tematu dla samego malarza. W zbiorach Fundacji Wlastimila Hofmana zachowała się fotografia całego zespołu. Po bokach pierwotnie znajdowały się dwa autoportrety Wlastimila Hofmana z opatrunkami na głowie. Malarz ukazał w nich siebie w towarzystwie medyków.
Lot 9, Wlastimil Hofman, "Portret doktora Jana Freundlicha" (1950)
Proweniencja: kolekcja dra Jana Freundlicha
Zobacz pracę w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki: Wlastimil Hofman - życie i twórczość [LINK]
W 1945 roku Hofmanowie przeprowadzili się do Jaffy, gdzie działali w Komitecie Pomocy Warszawie. Tam też powstało między innymi prezentowane w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki (2 III 2023) przedstawienie sypialni i łóżka (lot 4, fot. powyżej), które stanowiło schronienie i miejsce odpoczynku podczas pobytu w Jaffie. Warto w tym miejscu poświęcić kilka słów wizerunkom miejsc zamieszkania Hofmanów, które uwieczniał artysta. Zdają się one być ważnym elementem dla Wlastimila Hofmana, który starał się znaleźć w czasie tułaczki po Bliskim Wschodzie substytuty "polskiego domu" (aczkolwiek nazwy tej używano również w kontekście noclegowni dla polskich pielgrzymów), o którym wspomina chociażby w opisie na odwrocie reprodukowanej pracy "Nasze łóżko w Jaffie - polski dom" (1945). W kompozycji tej powraca również ponownie zagadnienie wiary, gdyż nad posłaniem widoczna jest swoista kapliczka, czy też udekorowany kwiatami ołtarzyk z krzyżem oraz wizerunkiem św. Krzysztofa, który był dla Wlastimila Hofmana postacią niezwykle ważną, z którą w późniejszych latach uosabiał się nawet poprzez kryptoportretowe autoportrety (por. np. obraz "Wędrówka życia - autoportret artysty" (1966)).
Do Polski małżeństwo powróciło po wojnie, w czerwcu 1946 roku. Hofmanowie osiedli się ponownie na pewien czas w Krakowie.
Lot 28, Wlastimil Hofman, "Grób Haliny Zajączkowskiej" (1945)
Zobacz pracę w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki: Wlastimil Hofman - życie i twórczość [LINK]
Wlastimil Hofman przez cały czas wojennej emigracji malował. Początkowo zamiast płócien wykorzystywał blaszane pokrywki od konserw, z kolei farby otrzymywał od czeskich żołnierzy, którzy przywozili je ze Związku Radzieckiego.
Ada i Wlastimil Hofmanowie na Bliskim Wschodzie
[Fot. dzięki uprzejmości Fundacji Wlastimila Hofmana]
Etap wojny był dla Wlastimila Hofmana niezwykle intensywny pod względem artystycznym. W 1942 roku artysta wydał w Jerozolimie tomik wierszy pt. Poprzez ciernie do Wolności, z kolei samo malarstwo artysty uległo daleko posuniętym przemianom.
Artysta w taki sposób pisał o swoim malarstwie tego czasu: "Moje obrazy z tego okresu są jasne, barwne, może impresjonistyczne. Światło na Bliskim Wschodzie zmieniło całkowicie mój pogląd i przyzwyczajenia w dziedzinie kolorystyki, wywarło duży wpływ na warsztat artystyczny, a nawet rysunek [...]".
[Cyt. za: Magdalena Czapska-Michalik, Wlastimil Hofman [1881-1970], Warszawa 2007, s. 77.]
Podczas pobytu w Palestynie w malarstwie Wlastimila Hofmana duże znaczenie zyskuje pejzaż, we wcześniejszej twórczości będący jedynie dopełnieniem alegorycznych kompozycji, a teraz stanowiący temat sam dla siebie.
Wlastimil Hofman, "Stambuł - panorama" (1942), fragment, kolekcja prywatna - obraz sprzedany w ramach X Aukcji Dzieł Sztuki Krakowskiego Domu Aukcyjnego
"Nieprzypadkowo jednak malowałem w tym okresie tyle krajobrazów. Pozwalały zapomnieć na swój sposób o tragedii i rozpaczy, jaką na co dzień każdy z nas przeżywał na emigracji".
[Cyt. za: Magdalena Czapska-Michalik, Wlastimil Hofman [1881-1970], Warszawa 2007, s. 77.]
Lot 2, Wlastimil Hofman, "Hagia Sophia" (1940)
Proweniencja: kolekcja dra Jana Freundlicha
Zobacz pracę w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki: Wlastimil Hofman - życie i twórczość [LINK]
W pierwszej połowie lat 40. w malarstwie artysty można wyróżnić kilka grup tematycznych, które sprowadzają się do: widoków ze Stambułu, w tym wnętrz z Hagii Sophii, pejzaży z Palestyny i portretów. Artysta przedstawiał również lokalną architekturę w postaci minaretów i meczetów. Wielokrotnie powracał również motyw żołnierzy.
Lot 3, Wlastimil Hofman, "Zabudowania arabskie" (1944)
Zobacz pracę w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki: Wlastimil Hofman - życie i twórczość [LINK]
Twórczość malarską tego okresu dopełnia ówczesna poezja Wlastimila Hofmana, która porusza zagadnienia wiary, roli sztuki w życiu, tęsknoty za ojczyzną i wsparcia polskich żołnierzy. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na wiersze Wlastimila Hofmana, które pozwalają pełniej spojrzeć na ówczesne prace. W utworze Ziemia Święta I artysta odniósł się do Ziemi Świętej jako schronienia i miejsca bliskiego Bogu, pisząc: "Ziemio święta, | Ucieczko utrapionych. | Tarczą jasną | Jesteś dla wypędzonych. | Legendą Twą | Poiłaś długie wieku | Myśl chrześcijańską, | Stygmatów Twych to ćwieku. | Kolebką Ty, | I arką byłaś Bożą! | Tu modlą się, | Tam złorzeczą i grożą".
W wierszu Stracona wolność uwidacznia się powód smutku artysty i jego przywiązanie do religii, w której upatrywał wyzwolenia od udręk wojny: "… Jedynie wolność szczęście dać nam może | Jak ptakom dzikim, przywykłym do lotu. | Ty ją jedynie dać nam możesz, Boże".
Lot 13, Wlastimil Hofman, "Śpiąca - portret żony artysty" (1944)
Zobacz pracę w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki: Wlastimil Hofman - życie i twórczość [LINK]
Wielokrotnie powracającym motywem były przedstawienia żony Ady wewnątrz tymczasowych miejsc zamieszkania. Artysta ukazywał małżonkę w trakcie wykonywania różnych czynności. Ten rodzaj prac stanowi intymny, wręcz pamiętnikowy zapis wspólnie spędzonych chwil, z dala od polskiego domu.
Lot 6, Wlastimil Hofman, "Boże Narodzenie" (1945)
Zobacz pracę w katalogu XXII Aukcji Dzieł Sztuki: Wlastimil Hofman - życie i twórczość [LINK]
Okres wojennej tułaczki stał się dla artysty czasem wzmożonej twórczości artystycznej, która poza byciem źródłem dochodu, była również sposobem na przepracowanie bolesnych wojennych doświadczeń i tęsknoty za ojczyzną. W pracach z tego czasu wyjątkowo silnie obecny jest temat wiary i Boga, które jeszcze mocniej niż we wcześniejszych okresach wpłynęły na kształt i wyraz kompozycji Wlastimila Hofmana.
Opracowanie artykułu: Miłosz Kargol, Krakowski Dom Aukcyjny®
Uzupełnienia: Zuzanna Mortka, Krakowski Dom Aukcyjny®
Zdjęcia obrazów wykorzystane w artykule: fot. Agnieszka Stefańczyk, Krakowski Dom Aukcyjny®
Wybrana bibliografia:
- Magdalena Czapska-Michalik, Wlastimil Hofman [1881-1970], Warszawa 2007.
- Józef Szańca, Wlastimil Hofman - artysta, malarz i poeta, Szklarska Poręba 1996.
